पत्रकारिता पेसाप्रति सबैभन्दा चुनौती तिनैबाट देखिन्छ– जो पत्रकार भनिन्छन्, तर पत्रकारिता गर्दैनन् ।
नेपालमा विनापत्रकारिताका पत्रकारको बिगबिगी नै छ । पत्रकार महासंघमा आबद्ध १३ हजारभन्दा बढी पत्रकारमध्ये अधिकांशको कर्म र मूल आयस्रोत पत्रकारिता नभएको भनाइ वेलाबखत महासंघका पदाधिकारीबाटै सुन्न पाइन्छ । पत्रकारिता पेसाप्रति सबैभन्दा चुनौती तिनैबाट देखिन्छ, जो ‘पत्रकार’ भनिन्छन्, तर पत्रकारिता गर्दैनन । ठूला मूलधारका र संस्थागत रूपमा अघि बढेका सञ्चारमाध्यम र त्यहाँ कार्यरत सञ्चारकर्मीको मूल प्रवृत्ति यो देखिन्न । तर, विनापत्रकारिताका पत्रकारले तिनका भूमिका र योगदानलाई पनि ओझेल पार्दै छन ।
पत्रकारितालाई देखाउने दाँत बनाएर राजनीति, दलाली र सौदाबाजी गर्नेहरू अनेक छन । तिनलाई पत्रकार भन्नुपरेको छ । उद्देश्य, कार्यशैली र स्वार्थका आधारमा विनापत्रकारिताका पत्रकारका कैयौँ ‘भेरियन्ट’ भेटिन्छन । कुनैमा पत्रकारिताका व्यवहार र लक्षणा देखिन्छ, तर उद्देश्य अर्कै हुन्छ । कतिपयमा गुण र लक्षण रत्तिभर देखिन्न, तर गलामा सूचना विभागको ‘प्रेस कार्ड’देखि गाडीसम्म ‘प्रेस’समेत प्रस्टै देख्न पाइन्छ । यहाँ केही प्रतिनिधि प्रवृत्तिमाथि विवेचना गरिन्छ ।
दलीय पत्रकारिता ः पत्रकारिता राजनीतिक पक्षधरता र स्वार्थबाट निरपेक्ष र स्वतन्त्र पेसा हो । पत्रकारिताबाट राजनीति, कूटनीति वा प्राज्ञिक क्षेत्रमा प्रवेश गर्न नसकिने होइन । तर, पत्रकारिता पेसामा छउन्जेल वैचारिक पक्षधरता प्रदर्शन गरेर पेसाको दोहोलो काडिँदैन । पत्रकारिताका आदर्श र आचारसंहिता पालना गर्ने मिडिया तथा मिडियाकर्मी नभएका होइनन । तर, ती सीमित हुँदै छन । दलीय पत्रकार र पत्रकारिता ००७ साल आसपासतिरै सुरु भएको हो । ०१४ सालमा प्रेस आयोग गठनका वेला पनि यो विषय उठेको थियो । जनमत संग्रहका वेला सञ्चारकर्मीहरू खुलेरै राजनीतिक पक्षधरतामा उत्रिए, जसलाई मिसन पत्रकारिता भनियो । ०४६ र ०६२÷६३ का जनआन्दोलनमा पनि यो प्रवृत्ति दोहोरियो । जनआन्दोलनमा प्रेसको सहयोगी भूमिकाका कारण आचार संहितामा समेत पत्रकारले प्रजातन्त्रको रक्षार्थ काम गर्नुपर्ने बुँदा समेटिएको छ । व्यवहारमा चाहिँ पत्रकारिताको आवरणमा राजनीति र दलीय चाकरी गर्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ ।
दलीय पत्रकारिता यतिसम्म झाँगिएको छ, तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी ओलीको पालामा सयौँ पत्रकारहरू प्रम निवास बालुवाटारमा पार्टीको शपथ खान पुगे । यस्तै हालै स्थानीय निर्वाचनको पूर्वसन्ध्यामा सत्तारुढ दलनिकट प्रेस संगठनले वाम–लोकतान्त्रिक गठबन्धनलाई मतदान गर्न आमजनतालाई आह्वान नै ग¥यो । नेपाल प्रेस युनियन, प्रेस सेन्टर नेपाल, समाजवादी प्रेस संगठन र प्रेस मञ्च नेपालका अध्यक्ष तथा प्रगतिशील पत्रकार संघका सचिवद्वारा निर्वाचनको ६ दिनअघि २०७९ वैशाख २४ मा मतदाताका नाममा जारी संयुक्त अपिलमा ‘हाम्रो सानो भुलले देश फेरि द्वन्द्व र अस्थिरताको भुमरीमा जान सक्छ’ भनेर चेतावनी नै दिइयो । हुन त दलीय जुवामा नारिएका ट्रेड युनियनको आह्वानमा मतदान गर्ने कति नै मतदाता होलान् र ? तैपनि पत्रकारका अगुवाहरू नै दलीय पक्षधरतामा उत्रिएपछि समग्र पत्रकार तथा पत्रकारिता पेसाकै निष्ठा र निष्पक्षतामाथि प्रश्न उठ्नु स्वाभाविक हो ।
स्थानीय चुनावमा कैयौँ (पूर्व) पत्रकारले विभिन्न दलको टिकटमा प्रतिस्पर्धा गरे, तर त्यसो गर्दा पत्रकारिता छाडेनन् वा छाडेको सार्वजनिक घोषणा गर्न जरुरी ठानेनन। पछिल्लो समय मन्त्रीदेखि पालिका प्रमुखसम्मले प्रेस सल्लाहकार, संयोजक तथा जनसम्पर्क अधिकृतका रूपमा पत्रकारलाई रोज्न थालेका छन । यसले अन्य कैयौँ पत्रकारलाई पनि त्यस्तै किसिमको राजनीतिक नियुक्ति वा लाभका लागि व्यावसायिक निष्ठा दाउमा राख्न प्रोत्साहन गरेको छ ।
सल्लाहकारको मौसमी जागिरपछि कतिपय पुनः पत्रकारिता पेसामा फर्किने गरेका छन । तर, उनीहरू न नियुक्तिअघि पत्रकारिता छाडेको, न पुनः पत्रकारिता अँगालेको घोषणा गर्छन । बरु, पेसामा फर्किए पनि कतिपय सल्लाहकारकै लयमा देखिन्छन । किनकि, पत्रकारिताका तटस्थता, सन्तुलन र निष्पक्षताजस्ता सिद्धान्तः तिनका हकमा बिरानो भइसकेको हुन्छ । समस्या अझ त्यहाँ भयावह छ, जहाँ सञ्चार माध्यम स्वयं हाकाहाकी दल र नेताको पक्षविपक्षमा उत्रिन्छन । कतिपय दल तथा नेतानिकटका सञ्चारमाध्यम चुनावमा तिनैका बैसाखीका रूपमा प्रयोग हुने गरेका छन् । चुनावी तयारीस्वरूप मिडिया र विशेषगरी अनलाइन मिडिया सञ्चालन गर्नेहरू कैयौँ छन्, जसले पत्रकारितालाई होइन, सम्बन्धित उमेदवारका एजेन्डालाई मलजल गर्छन ।
पत्रकारिताविनाका कैयौँ पत्रकार नेपाल पत्रकार महासंघको चुनावताका मात्र देखा पर्छन । कतिपय त केवल दल, गुट र नेताका खल्तीका पत्रकार छन्, जसका लागि नेताका चाकडी गर्नुजति गज्जब केही लाग्दैन । यस्ता पात्र र प्रवृत्तिले गर्दा समग्र पत्रकारिता पेसा नै बदनाम छ भने पेसाकर्मीमाथि अविश्वास, वितृष्णा र घृणासम्म देखिन्छ । कैयौँ निष्ठावान् पत्रकारहरू पेसाबाटै विस्थापित भएका छन ।
पत्रकारितालाई बार्गेनिङ वा सौदाबाजी शब्दसँग जोड्नु आफैँमा लज्जाको विषय हो । अफसोस्, यही पत्रकारितामा जबर्जस्त प्रवृत्ति बन्दै छ । सबै पत्रकार र मिडियालाई मुछ्न मिल्दैन, तर विगतमा साप्ताहिक अखबारमाथि लाग्ने गरेको यस्तो प्रवृत्ति अनलाइन मिडियामा दिनप्रतिदिन झाँगिँदो छ । बार्गेनिङका दर्जनौँ भेरियन्ट छन्, जसमा दलीय पत्रकारिताका प्रवृत्ति पनि पाइन्छ । आर्थिक तथा राजनीतिक लाभ, विज्ञापन वा अन्य स्वार्थका लागि सौदाबाजी हुने गर्छ । ‘एक्सक्ल्युसिभ’ समाचार सम्पादकका डेक्समा पुग्नासाथ रोकेर सम्बन्धित अधिकारी वा व्यवसायीसँग मोलमोलाइ गरिएका घटना पनि प्रशस्त छन् । संगठित वा समूह बनाएरसमेत बार्गेनिङ गर्ने गरेको पाइन्छ, जुन आमपाठक वा दर्शकलाई पत्तै हुँदैन । सम्बन्धित सञ्चारकर्मीका असन्तुष्टि छछल्किएसँगै खुल्दै जान्छ । कहलिएका मिडिया तथा मिडियाकर्मीसमेत यस्ता गतिविधिमा संलग्न भएको वेलावेलामा चर्चा हुन्छ । प्रेस काउन्सिलको पछिल्लो प्रतिवेदन र गत २५ पुसमा जारी विज्ञप्तिमा विज्ञापनका लागि बार्गेनिङ गर्ने र विज्ञापन नदिए तथ्यहीन सामग्री प्रकाशन गर्ने प्रवृत्ति बढेको स्वीकार गरिएको छ ।
पत्रकारिता पेसामा मौलाउँदो पत्रकारिताविनाको पत्रकार बन्ने विकृति सम्बोधन गर्दै पेसालाई मर्यादित र निष्कलंक बनाउने जिम्मा पत्रकार र यस पेसासँग सम्बन्धित सरोकारवालाकै हो
मोफसलको स्थिति पनि उस्तै छ । कैयन् साना–ठूला मिडिया र पत्रकारको आम्दानी समाचार लेखेरभन्दा नलेखेबापत ज्यादा हुने स्वयं पत्रकार नै बताउँछन । तिनले काम गर्ने मिडियाका लागि विज्ञापन जुटाइदिएबापत तलबभन्दा अधिक कमाइ गरिरहेका छन । कतिपयका आफ्नै विज्ञापन एजेन्सी छन् र पत्रकारिता विज्ञापन माग्ने हतियार बनेको छ । एक सञ्चारकर्मीले केसम्म सुनाए भने ‘पहिले–पहिले भ्रष्टाचारका समाचार लेख्दा वा लेख्ने धम्की दिँदा विज्ञापन पाइन्थ्यो । अब, त्यस्ता समाचार लेख्दा विज्ञापन आउँदैन, त्यसका लागि सम्बन्धित व्यक्तिका परिवार वा विवाहेतर सम्बन्धमाथि लेख्नुपर्छ ।’ बार्गेनिङ विज्ञापनका लागि मात्र हुँदैन, मिडिया मालिक र सञ्चारकर्मीका स्वार्थ गाँसिएका व्यवसाय, टेन्डर, प्रोजेक्ट आदिका लागि पनि हुन्छ । कतिपय त सिंहदरबारलगायत राज्यको केन्द्र र उच्च अधिकारीसँग सहज पहुँचका लागि मात्र सूचना विभागबाट जारी हुने प्रेस कार्ड लिइरहेका छन । तिनीहरू समाचारका लागि फिल्ड वा समाचारकक्षमा भेटिन्नन । बरु मन्त्री, सचिव, उद्योगी, व्यवसायीका च्याम्बरमा भेटिन्छन । समाचार वा अन्तर्वार्ताका लागि होइन, ठेक्कापट्टा, सरुवा–बढुवा वा भनसुनका लागि ।
बैंकर्स एसोसियसनका एक पदाधिकारीले हालै विज्ञापन माग्ने र नदिए तथानाम लेख्नेहरूबाट सास्ती व्यहोर्दै आएको सुनाए । तिनलाई विज्ञापन दिएर थप प्रोत्साहित गर्नुभन्दा समग्र पत्रकारिता पेसालाई नै कसरी मर्यादित र व्यावसायिक बनाउन सकिन्छ भन्ने बहसका लागि सहयोग गर्न आफूहरू तयार हुने उनले बताए । हामीकहाँ मिडियालाई एउटा ‘सफ्ट पावर’का रूपमा हेरिन्छ । पत्रकारिताविनाका ‘पत्रकार’ले दिने हैरानीबाट बच्न पनि मिडिया सञ्चालन गर्ने उद्योगी, व्यवसायी, ब्रोकर एजेन्सी कैयौँ छन । तिनको मूल उद्देश्य व्यावसायिक पत्रकारिता गर्नेभन्दा पनि आफ्नो अन्य व्यवसाय प्रवद्र्धन गर्ने तथा बार्गेनिङ पत्रकारिताविरुद्ध ‘सेल्फ–डिफेन्स’मा उत्रिने हो । पत्रकारितामा मौलाउँदै गएको यस्तो विचलनले समग्र पेसा र सञ्चारकर्मीलाई कलम बोकेको ‘डन’का रूपमा बदनाम तुल्याएको छ ।
बफादार पत्रकारिता ः बफादार पत्रकारिता पेसामा विकसित तेस्रो प्रवृत्ति हो । यसलाई अंग्रेजीमा प्रचलित ‘ल्यापडग जर्नालिज्म’को समकक्षी शब्द भने पनि हुन्छ । मिडिया र सञ्चारकर्मी पेसागत निष्ठा, आचारसंहिता र पाठक, दर्शक र श्रोताप्रति बफादार बन्नुपर्ने हो । तर, तिनको बफादारी आर्थिक स्रोत तथा राजनीतिक शक्तिप्रति बढ्दै गएको छ । पेसागत संगठनका अगुवाहरूले राजनीतिक नियुक्ति र अवसरका लागि बफादारी प्रदर्शन गर्छन । बफादारीबापत तिनले पद, पदवी, मानसम्मान प्राप्त गरेका छन् र अन्य कैयौँ पत्रकारका लागि त्यही मार्गमा लाग्न प्रोत्साहित गरिरहेका छन । ट्रेड युनियनदेखि प्रेस काउन्सिल, मिडिया आयोग, पारिश्रमिक निर्धारण समिति र अन्य नीति–निर्माण तहमा तिनै पुग्छन। विगतमा राज्यले मिडिया सञ्चालन गर्नु हुँदैन भन्दै धुवाँधार विरोध गर्नेहरू पनि बफादारीकै पुरस्कारस्वरूप सरकारी मिडियाको नेतृत्वमा पुगेका उदाहरण छन । कतिपयचाहिँ बफादारीको इनामस्वरूप चुनावका वेला दलको प्रचार समितिमा आफ्नो नाम देखेर दंग पर्छन।
सरकारी मिडियाको झुकावमाथि प्रश्न छैन । राणाशासन, पञ्चायतकाल, प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र हुँदै गणतान्त्रिक व्यवस्था आइसक्दा पनि सरकार र सत्ताधारीप्रति तिनको बफादारी बदलिएको छैन । सामुदायिक भनिएका कतिपय मिडिया र विशेषगरी एफएम रेडियो पनि दलका नेता, कार्यकर्ता, व्यापारी र ठेकदारका कब्जामा पुग्दै छन । स्वतन्त्र र व्यावसायिक भनिएका मिडियाले आफूलाई ‘वाचडग’को भूमिकामा उभ्याउन नखोजेको होइन । तर, ती पनि आर्थिक वा राजनीतिक स्वार्थ जोडिएको मुद्दामा चुक्ने गरेका छन । प्रायः ठूला सञ्चारगृहले कोकाकोला वा एनसेलका करछली प्रकरणका समाचार नलेख्नु वा लेख्न नसक्नुमा विज्ञापनका लागि बफादारी झल्किन्छ । स्थानीय तहमा मिडिया सञ्चालक तथा पत्रकारलाई डकुमेन्ट्री निर्माण, प्रोजेक्ट रिपोर्ट आदि शीर्षकमा रकम उपलब्ध गराएर प्रभाव पार्ने प्रवृत्ति बढेको छ । यो प्रवृत्ति एक किसिमको ‘तैं चुप, मैं चुप’को सेटिङ हो । फलतः त्यस्ता मिडियाले स्थानीय तहमा हुने भ्रष्टाचार र अनियमितताका समाचार प्रकाशन–प्रसारण गर्ने क्षमता गुमाउँदै गएका छन । र, यस्ता व्यवहारले पत्रकार र सिंगो पत्रकारिता पेसा सशक्त वाचडगको भूमिकाबाट बफादार ल्यापडगमा रूपान्तरण हुँदै छ ।
उपसंहार ः मूलधारका मिडिया र मिडियाकर्मीले मूलतः चौथो अंगको भूमिका निर्वाह गरे पनि त्यसभित्र राजनीतिक, आर्थिक वा अन्य स्वार्थका लागि पेसागत मूल्य–मान्यता दाउमा राखिएका बग्रेल्ती उदाहरण छन् । केही त पत्रकारिताको आवरणमा राजनीति, दलाली वा चाकडीमा उत्रिएका छन । राज्यका अंगहरूको गतिविधिमाथि स्वतन्त्र, निष्पक्ष र पारदर्शी ढंगले रखबारी गर्ने भएकाले पत्रकारितालाई चौथो अंगको उपमा दिइएको हो । जब चौथो अंगका नाममा राजनीतिज्ञ, बिचौलिया वा न्यायाधीशको भूमिका देखापर्छ, पत्रकारिता मर्छ ।
तसर्थ, यस्ता गतिविधि निरुत्साहनको प्रथम पाइला भनेकै पत्रकारका नाममा खुलेका दलीय भ्रातृसंगठनहरू खारेज गरी पेसागत हित प्रवद्र्धनका लागि एउटा स्वतन्त्र ट्रेड युनियन खडा गर्न सकिन्छ । दोस्रो, प्रेस स्वतन्त्रता र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता भिन्न विषय हुन । कसैले अनलाइन खोलेर आचार संहिता र निष्पक्ष पत्रकारिताको बर्खिलाप हुने गरी सूचना सामग्री प्रवाह गर्छ भने त्यसलाई बढीमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका रूपमा सम्म हेर्न सकिएला तर प्रेस स्वतन्त्रता मान्न सकिन्न । तिनले प्रेस स्वतन्त्रताको अधिकार र उन्मुक्ति पनि पाउनु हुँदैन । यसतर्फ पत्रकारको प्रतिनिधि संस्था, प्रेस काउन्सिल र अन्य सरोकारवाला सचेत र स्पष्ट हुनैपर्छ । पत्रकारिता पेसामा मौलाउँदो पत्रकारिताविनाको पत्रकार बन्ने विकृति सम्बोधन गर्दै पेसालाई मर्यादित र निष्कलंक बनाउने जिम्मा पनि पत्रकार र यस पेसासँग सम्बन्धित सरोकारवालाहरूकै हो । यदि मिडिया र मिडियाकर्मीहरू नै यसमा चुक्ने हो भने राज्यका अन्य अंगमाथि प्रश्न उठाउने उनीहरूमाथि नै प्रश्न उठिरहनेछ । नयाँपत्रिकाबाट
लेखक : पाण्डे त्रिभुवन विश्वविद्यालयको पत्रकारिता विषयका उपप्राध्यापक हुन ।