लेखक : युवराज बाँस्कोटा ‘यज्ञ’
पृष्ठभूमि :
आज धान्य पूर्णिमा । पुरानो कृषि युगमा यो दिनको निकै ठूलो महत्व छ । वस्तुतः असारमा रोपेको धानबालीलाई मंसीरमा घर–घर थन्क्याएपछि प्रमुख बालीको रूपमा थन्क्याइएको धानलाई भित्र्याउने अर्थमा धान्य पूर्णिमा भनियो भन्ने मान्यता स्थापित छ ।
यस्तै आज ज्यापु दिवस पनि हो । मूलतः उपत्यका अर्थात् काठमाण्डौँमा थन्क्याइएको धानबाट चामल बनाएसँगै चामलबाट यःमरी बनाएर आएको अर्थमा यःमरी पुन्ही भन्ने गरियो भन्ने मान्यता प्रचलित छ ।
नेपालकै पूर्वी पहाडी भू–भागमा बसोबास गर्ने कृषकले हिजोआजको कट्कटी खाने जाडोलाई छल्ल उँभो लेकबाट उँधो झर्ने दिन र समयको साइतका रूपमा आजलाई प्रयोग गरियो भन्ने मान्यता विकसित छ । यसकारण यो समुदायले आजको दिनलाई उँधौली पर्व पनि भन्ने गर्नुहुन्छ । कतिपय जाति प्रजाति र समुदायले आजको दिनलाई आ–आफ्नो ठाउँ, चलन र प्रचलनअनुसार कुलपूजा, गोठपूजा आदिका रूपमा अपनाउने गरेको पक्ष पनि तथ्यगत ढंगले अध्ययन गर्न पाइन्छ । जसले जे–जे भने पनि वा जसरी–जसरी माने पनि प्रकृतिसँगको बढ्दो प्रेमभावको प्रकटोक्ति यो पर्वको सांस्कृतिक महत्त्वको पक्ष हो ।
यसलाई नै ध्यानमा सरकारले सार्वजनिक महत्त्वका साथ आज बिदा दियो ।
फरक अनुभूति :
बिदा मान्ने मनाउने सिलसिलामा आज मध्यान्हपछि घरनजिकै रहेको सिरिजङ्गा पार्कमा आयोजित लिम्बू समुदायको मौलिक चाड चासोक तङ्नाम, उधौली पर्व २०८१ मनाउन पुगेँ । झण्डै २७ बिगाहा क्षेत्रफल अवस्थित संरचना एकातिर प्राकृतिक छटाले निकै मनोरम थियो भने अर्कोतिर मानिसको रंगबिरंग घुँइचो उपस्थितिले ।
छिमेकी दाजु डम्बर चोङबाङको निम्ता मान्न यहाँ पुग्दा सयौँ थुँगा फूलका हामी एउटै माला नेपाली … राष्ट्रगानको आभास दिने मानिसको घुँइचो उपस्थिति, मानिसको हँसिलो आभा र फरासिलो अनुहारको बान्की, उत्साह आदानप्रदान, परस्पर सद्भावमिश्रित अंकमाल आदि देखेर असाधारण खुशी लाग्यो । प्रकृति र प्रकृतिप्रेमी आफ्ना पुर्खाहरूको योगदानको प्रतिफलस्वरुप प्राप्त विरासतप्रति अनन्य श्रद्धाभाव व्यक्त गर्ने मूलतः लिम्बू समुदायले मान्ने मनाउने यो पर्वोत्सवले मलाई निकै नजिक ल्यायो, आफ्नो बनायो ।
पर्वको महत्त्व :
चासोक तङ्नाम मूलतः लिम्बू समुदायले मनाउने एउटा महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक पर्व हो भन्ने कुरा आजको यहाँको उपस्थिति, आममानिसको चासो र जिम्मेवारको सक्रिय सहभागिताले जनायो नै । यो चाड विशेषतः माथिल्लो हरफको पहिलो अंशमा भनिए झैँ मूलतः धानको नयाँ बाली भित्र्याएपछि लिम्बू समुदायमा पनि मनाइने प्रमुख पर्व रहेछ । अन्नबालीमा बाँचेको मानव समुदायले मनग्यै धानबाली प्राप्त गरेपछि नयाँ जीवन, नयाँपन र नयाँ उत्साहप्रद योजनाका साथ बाँच्न सक्ने वर्षारम्भको रूपमा यसलाई नयाँ वर्षको रूपमा पनि लिइँदो रहेछ । लिम्बू भाषामा चासोकको अर्थ नयाँ अन्न र तङ्नामको अर्थ पर्व भन्ने हुँदो रहेछ । अर्थात् नयाँ अन्न भित्र्याइएको पर्वोत्सव ।
यसरी हेर्दा चासोक तङ्नाम पर्वसँग नेपालको कृषि संस्कृति र कृषि क्रान्तिसँग गहिरो सम्बन्ध राख्ने पर्व हो भन्न सकिन्छ । यो चाडमा लिम्बू समुदायले आफ्नो देवता युमाङ्हाङ अर्थात् प्रकृति र सुमिक अर्थात् पितृ पक्षीय देवतालाई सर्वस्व मानसम्मान र श्रद्धाअर्पण गर्ने अभ्यस्त परम्परा विकास भएको देखिन्छ । अहिले भूगोलको चौतर्फी भू–भागमा लिम्बू दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीहरू बसोबास गर्ने गरेता पनि प्रारम्भिक दिनहरूमा पहाडी जनजीवन आधारित लिम्बू समुदायले नयाँ अन्न जस्तै धान, मकै, कोदो आदिलाई पूजा गरी देवता र पितृहरूलाई अर्पण गर्ने अर्थात् चढाउने गर्नुहुँदो रहेछ । प्रकृतिस्वरुप पूजित देवता र समादरणीय पितृलाई चढाएपछि मात्र परिवार र समुदायले परस्परमा हर्षोल्लासका साथ यसलाई खाने अन्नको रूपमा प्रयोगमा ल्याएको परम्परा रहेछ । वस्तुतः यो निकै वैज्ञानिक र व्यवहारिक पनि छ ।
यसरी हेर्दा चासोक तङ्नामको पूजाअर्चना आफैंमा लोक वा परलोक होइन, प्रत्यक्ष प्रकृतिआधारित छ । यो चाडले मानिसलाई आमासरह भूमिकामा रहेको प्रकृतिप्रतिको कृतज्ञता व्यक्त गर्न सिकाएको छ । मानिस र जीवजन्तुको त्राण हाल्ने अन्न उत्पादनका लागि अदृश्य शक्ति अर्थात् देवता र प्रकृतिलाई धन्यवाद दिने चलन आफैंमा असाधारण छ । कसले कति उब्जायो होइन, जे–जति उब्जाएको छ, सामूहिक रूपमा उभिएर उत्सव मनाउने, परिवार र समुदायका सदस्यहरू मिलेर पूजा, भोज र सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्ने प्रचलन आफैंमा असाधारण मानवीय महत्त्वको छ । पूजापछि आयोजित संस्कारजन्य कर्मले परस्परमा सामाजिक सद्भाव बढाएको छ । यो चाडले लिम्बूमा मात्र होइन, गैरलिम्बूसहितको समुदायभित्र पनि आपसी भाइचारा र मेलमिलापको भावना विकास गराएको छ, यस्तो भावना विकास गर्नमा मद्दत गरेको अनुभूति हुन्छ ।
सांस्कृतिक झाँकीसहितको नृत्य र गीतगायनले धान नाचसहितको चासोक तङ्नाममा लिम्बू नृत्यले पश्चिमा भाका, लय र गीतसंगीत होइन, बरु परम्परागत गीतहरूलाई नजिकैबाट प्रस्तुत गर्दछ । समाजमा यसको असाधारण महत्त्व खड्कँदो छ । नेपाली पात्रोअनुसार मङ्सिर महिनाको पूर्णिमाको दिन विशेष रूपमा मनाइने चासोक तङ्नाम पर्वले वस्तुतः लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक पहिचान र कृषि जीवनशैलीलाई सम्मान दिएको अर्थमा अनुभूति गर्न सकिन्छ । यसमा गैरलिम्बूले पनि सद्भाव बटुल्न र सहकार्य गर्नुपर्छ किनभने प्रारम्भिक दिनहरूमा कामको प्रकृति एउटै हो र उस्तै पनि ।
उधौली पर्व नेपालका विभिन्न पहाडी आदिवासी समुदायहरू विशेषतः किराँत समुदायमा पनि राई, लिम्बू, सुनुवार, याक्खाले मनाउने प्रमुख चाड हो । यस पर्वको मुख्य प्रभाव र महत्त्व सामाजिक, सांस्कृतिक, कृषि र पर्यावरणीय सन्दर्भमा गहिरो अर्थ राख्दछ ।
कृषि जीवनशैलीसँग सम्बन्धित प्रश्नको तत्कालीन व्यवस्थाअनुसार निरुपणका लागि अवलम्बन गरिएका उपायस्वरुप यी कतिपय चाडपर्वहरू विकसित भए । खेतीपातीको तयारीदेखि व्यवस्थापनसम्मलाई उँधौली र उँभौलीका रूपमा यी चाडपर्वहरू उधृत छन् । आज मानिएको पर्वोत्सव प्रायः हिउँदयामको आगमन र खेतीको चक्रसँग सम्बन्धित छ भने यसले खेतबारीबाट पहाडको न्यानो क्षेत्रमा झर्ने समयको संकेत दिने गरेको छ ।
परम्परागत पूजाआजाको आँखाले हेर्दा किरात धर्मअनुसार उँधौलीमा पृथ्वी, आकाश, सूर्य, चन्द्रमा र पितृदेवताहरूलाई पूजा गरिएसँगै यसले धार्मिक आस्थालाई बलियो बनाउने गरेको देखिन्छ । यसले समाजमा धार्मिक र सांस्कृतिक प्रभाव बढाउन मद्दत गरेको छ । उधौली पर्वले परम्परागत नाचगान, भेषभूषा र किरात धर्मग्रन्थ मुणामुन्धुुममा आधारित धार्मिक संस्कारहरूको निरन्तरतास्वरुप सांस्कृतिक संरक्षणमा टेवा दिएको छ । यसबेला गरिने सिलि नृत्यले पृथक नृत्य सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीकात्मक उद्घोष गरेको छ । यसले हाम्रो पुस्तान्तरणका क्रममा विकसित पुस्तामाझ संस्कृति सम्पदा जोगाउन गत्तिलो र गर्विलो सहयोग गरेको छ ।
पर्यावरणको सन्तुलन र संरक्षणको प्रश्नमा दह्रिलो यो पर्व मानवमैत्री पशु र जंगलको महत्त्वलाई अक्षुण्य राख्न उदत्त देखिन्छ । यसबाट समृद्ध बन्ने समाजको समुन्नत बनावटले पर्यटन प्रवर्धनमा समेत आकर्षणता थपेको छ । विविधिताबीचको एकताको कायम राख्नुका साथै यसकै जगमा यो पर्व मनाउने क्रममा भएका कतिपय रंगीन कार्यक्रम, परम्परागत नृत्य र सांस्कृतिक गतिविधिले आन्तरिक र बाह्य दुबै तहबाट पर्यटकहरूलाई आकर्षित गरेको देख्न सकिन्छ । यसले पनि स्थानीय क्षेत्रको आर्थिक र सांस्कृतिक विकासमा असाधारण योगदान पुग्ने गरेको छ ।
प्रकृति, कृषि, संस्कृति, धर्म र समाजबीचको सम्बन्धलाई थप मजबुत बनाउन आयोजित यस्ता पर्वोत्सवले किरात समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई संरक्षण मात्र गर्दैन, जीवनशैली र पर्यावरणीय सन्तुलनप्रति आमरूपमा जागरूकता ल्याउछ र हामी सबैलाई एक ठाउँमा ल्याउछ, जोड्छ ।
येले तङ्वे भनेको पनि मूलतः लिम्बू समुदायको धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक मान्यतासँग अन्तरसम्बन्धित भएकोले लिम्बू समुदायको संस्कृतिमा पहिचानमा आधारित एउटा महत्त्वपूर्ण शब्द हो रहेछ । येले भनेको ईश्वर वा परमात्मा जनाउने शब्द विज्ञान, जसले याक्थुङ मुन्धुममा उच्चतम शक्ति वा दैवी उपस्थितिलाई जनाउने रहेछ भने तङ्वे भनेको ध्वजा वा झण्डा हो रहेछ । यसरी हेर्दा येले तङ्वे लिम्बू समुदायको धर्मको प्रतीक हो । धार्मिक संस्कार, कर्मकाण्ड र र सांस्कृतिक समारोहहरूमा प्रयोग गरिने अर्थमा लिँइदो रहेछ । मुन्धुम परम्परा अनुसार यो ध्वजाले सृष्टिकर्ताको शक्तिलाई दर्शाउँछ र राम्रो स्वास्थ्य, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दछ ।
पाँच तत्वहरू क्रमशः पृथ्वी, पानी, अग्नि, हावा, आकाशलाई जनाउने यो सांस्कृतिक महत्त्वको अस्तित्वले लिम्बू संस्कृति र परम्परालाई बुझ्न सजिलो त बनाउन छ नै, सँगसँगै पञ्चतत्व विलिन हुने शरीर भनेर परिभाषित सनातनी बैदिक संस्कृतिलाई पनि यसको पर्यायको रूपमा समभाव ल्याउछ, समदूरी कायम गर्छ र परस्पर यसले सम्बन्धसेतुको रूपमा काम गर्छ ।
आजको मेरो चासोक तङ्नाम, उँधौली पर्व २०८१ र येले तङ्वे ५०८४ अध्ययन भ्रमण, तीर्थस्थलको दर्शन र अवलोकन अर्थपूर्ण रह्यो । सम्बद्ध सबैलाई हार्दिक बधाई तथा शुभकामना !
