लेखकः दिनेस लिम्बु
नेपालको पुर्वी भू(क्षेत्रमा आदिमकालदेखि बसोबास गर्दै आएका राई, लिम्बू, गुरूङ, मगर, तमाङ, नेवार, मेचे, कोचे शेर्पा, जिरेल, थामी आदि लगायतका जातीय समुदायहरू (मङगोलोइड नश्ल) अन्तर्गतका प्रजातिमा पर्दछन् । विश्वका ऐतिहासिक मानव नश्लहरू(ककेसियन नश्ल, अष्ट्रो नश्ल, द्रविड नश्ल, निग्रेटो नश्लजस्तै (मङगोलोइड नश्ल) पनि विश्वकै ऐतिहासिक मानव नश्ल वर्गीकरण अनुसार पर्ने एक प्रसिद्व मानव नश्ल हुन ।
यी सम्पुर्ण प्रजातिहरूको साझा भूमि भएकाले नेपाल विश्वमै एक सुन्दर समावेशी देशमा पर्दछ । नेपालमा ठुला र प्रभावशाली मानिएका पौराणिक कथाहरू, मिथहरू, वेद, पुराण र विश्वकै महान कृतिहरू मध्येमा एक महाभारत मात्र छैन । यहाँ सयौं यस्ता उत्पीडित जातीय समुदायहरूको पौराणिक कथाहरू छन् । जीवन शैलीहरू छन् । मिथकहरू, उखान, टुक्का र श्रुति परम्पराहरू पनि छन, जसको नजरअन्दाज गर्दा हाम्रा सामाजिक जीवन प्रणालीहरू असहज महसुस हुन्छ ।
शोषित वर्ग तथा उत्पीडित जातीय समुदायहरूले आफ्नो जीवन दर्शन, भाषा, धर्म, संस्कृति र इतिहासका कुरा गर्दा साम्प्रदायिक भनिदिने नश्लवादी साशकिय अहंकारी चिन्तन हामीकहाँ अझै विधमान छ । विश्वव्यापी रूपमा ( Great narrative) का विरूद्व ( Small narrative) आयो अर्थात् केन्द्र अकेन्द्रवादमा फेरियो । अकेन्द्रवादले दर्शन साहित्यको क्षेत्रमा एकल हिरोको भूमिकालाई विस्थापित गरिदियो र आमपात्रको भूमिकालाई उतिकै स्थापित गरिदियो ।
यसले नेपाली राजनीति र समाजशास्त्रमा उल्लेखनीय सकारात्मक प्रभाव पार्याे । अब एकमात्र मर्यादा पुरूष राम, सम्पुर्ण संसारलाई लिलामा नचाउने कृष्ण, सृष्टि र पालनकर्ता ब्रह्म, बिष्णु, महेश्वर मात्रै हुन भनेर पत्याउने एकल जातीय ’हिरोइजम’ वा (केन्द्र) अब रहेन । जनयुद्व(जनक्रान्तिले लिङ्गीय जातीय भाषिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, वर्गीय शोषण र उत्पीडनमा परेका आममानिस वा समुदायहरूको राजनीतिक(सामाजिक तथा सांस्कृतिक मिथकहरू अब (अकेन्द्रवाद) वा समावेशी र समानुपातिक जीवन प्रणालीमा स्थापित गरिदियो ।
क) साम्जिक (सृष्टि) मुन्धुम दर्शन
’मुन्धुम’ भन्नाले हामी ब्राह्माण्ड देखि पृथ्वी र मानव लगायतका सारा चराचरल प्राणी जगतको सृष्टि वर्णनको भौतिकवादी दार्श्निक दृष्टिकोणलाई (मुन्धुम ग्रन्थ ) भनेर बुझ्छौं । सृष्टिलाई पुर्णता दिने नश्वरचोला मानव जातीको उथान र पतन, मानव जातीले आफ्नो (क्गचखष्खब)ि का लागि उसले गरेका उतर जीवनका संघर्षहरू । हितकारी र अहितकारी देहधारी देवी देउताहरूको रचना तथा पुजा र अनुष्ठान । धर्म र संस्कृतिका विधि(विधानहरूको मौखित अभिलेख तथा परम्परागत अनुष्ठान भनेर पनि मुन्धुमलाई बुझ्न सकिन्छ ।
यसरी मौखिक रूपमा सुन्दै,सुनाउँदै र भन्दै आएका श्रुति परम्परा मुन्धुमलाई नै श्रुति ग्रन्थ भनिन्छ । लिम्बु जातीको विभिन्न परम्परागत पुजा र अनुष्ठानहरूमा सृष्टिका मिथक गाउने जायती पुरोहितहरूलाई नछुम, येवा(येमा, फेदाङ्वा र साम्बा भनिन्छ । साह्रै बिमारी हुदा र नराम्रो सपना देखेर मन भड्किएको बेला देवारीले ’हे देवी देउता, दिन नजाने पनि लिन जान्नु, भन्न नजाने पनि सुन्न जान्नु’ भन्दै ’माङगेना’ गरिदिने प्रचलन लिम्बु जातीमा छ ।
मुन्धुम लेखित भएता पनि वैदिक आर्यको यज्ञमा पुरोहितले शास्त्र पढेर अनुष्ठान गरे जसरी गरिँदैन । साम्बाले श्रुति परम्परा फलाकेको आधारमा अनुष्ठान गरिन्छ । मुन्धुम पढेर वा जानेर साम्बा भन्न सकिँदैन । बंशानुगत गुणका आधारमा साम्बा आफै उत्पति हुन्छ । ’साम’ शब्द निकै प्राचीन हुनुपर्छ । साममा साहायक क्रिया लोमा जोडेपछि साम्लोमा (गीत गाउनु ) हुन्छ । आर्यको सामवेद पनि काव्यात्मक संरचना भएकाले साम्लोमाबाट नै सामवेदको उत्पति भएको हुनसक्छ । मुन्धुम गाउने मुख्य पुजारीलाई ’साम्बा’ भनिन्छ भने काव्य वाचन गर्नेलाई ’कवि’ भनिन्छ ।
मुन्धुम दर्शनले ब्रह्माण्ड, पृथ्वी, प्रकृति, मानव लगायत चराचरल प्राणी जगतको उत्पति र विकासबारे अन्य ग्रन्थहरूले भन्दा अलिक भिन्न दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेको छ । सृष्टि वा उत्पतिको प्रकृया शुरू हुनुपुर्व संसार महासुन्य भएको मिथक वेद, बाइबल, कुरान र जेन्द अवेस्ता आदि सबै धर्मग्रन्थहरूमा आउँछ । बुद्वले यसलाई ’परिपुर्ण शुन्य’ भनेका छन् भने हकिंसले पनि सुन्य विन्दुबाट विशाल विश्व भयो भनेका छन् । मुन्धुम दर्शनले आख्यान गरेको ’शुन्य’ भनेको रिक्त हुनु हैन ।
संसार अन्धकार थियो तर निराकार त थिएन, त्यहाँ केही न केही तत्व अवस्य थियो जसरी आकार नदिखीएता पनि शुन्य तत्वमा विन्दु हुन्छ नै, रितोमा हैन । यही सुन्य तत्वको घर्षणबाट अतिप्रकाश (ताकेरा निङवाफुमाङ) को उत्पति भयो र यसैबाट सारा सृष्टि जगतको प्रक्रिया प्रारम्भ भयो । मुन्धुमका मिथकहरूमा ’ताकेरा निङवाफुमाङ’ले चन्द्र, सुर्य र ताराको रचना गरेपछि अन्धकारमय संसार उज्यालो संसारमा फेरिएको सृष्टि वर्णनमा आउँछ ्र लिम्बु भाषामा ’तामा’ शब्द दिशाहीन जताबाट पनि आउने सर्वव्यापी क्रिया विशेषण हो भने केराको अर्थ चाहिँ पुग्यो हुन्छ । ताकेरा अर्थात् पहिल्यै आइपुग्यो ।
प्राणी जगत र मानवजाती आएपछि सृष्टिजगत आएको हैन । हामी आउनु पुर्वनै गति र पदार्थ सहितको ,परमसता पहिल्यै उपस्थित थियो । पदार्थको गति सर्वव्यापी हुने भएकाले जहिले पनि विधमान हुन्छ । प्राणी जगत त पदार्थको परिवर्तित रूप मात्रै हो । हरेक भौतिक जीवनका लागि पदार्थ र उर्जा पुर्व निर्धात सत्य हुन्छ र यही अविछिन्न पुग्ने सर्वभ्यापी परमसता नै मुन्धुमको ’ताकेरा’ हो ।
मुन (पानीमा हल्लिने जीवात्मा ) र थुम ( कडा( बलियो ) । मुन र थुम मिलेर मुन्धुम बनेको छ । यसको अर्थ जीवात्मा र कडा तत्व हड्डी मिलेर मानवको उत्पति र विकास भएको हो । मुन्धुमले चराचरल जीवप्राणीको उत्पतिको स्रोतको रूपमा प्रकाश सुर्य (ताकेरा) मानेको छ भने प्रागमानव पुर्खा (माङ) को विकासको स्रोतको रूपमा जीवात्मालाई मानेको छ । यसरी मुन्धुमले अजैविक गति वा प्रकाशमा बालोलोजी लपेटिएपछि नै जैविक चराचर जीवात्माको उत्पति भएको र जीवात्माबाट क्रमिक रूपमा प्रागमंगोल मानवजातीको विकास भएको वैज्ञानिक दृष्टिकोण राख्दै आएको छ ।
यही अजैविक र जैविक तत्वबीचको द्वन्द्वात्मक सम्बन्धलाई मुन्धुमले ’ताकेरा निङ्वाफुमाङ’ भनेर वर्णन गरेको छ । ’निङवाको अर्थ मन, आत्मा, चेतना र बुद्वि हुन्छ । ’फु’को अर्थ भण्डार वा स्रोत हुन्छ भने ’थक्लिमाङ’को अर्थ देहधारी देवी र देउता हुन्छ । यसरी राई र लिम्बु समुदायहरूले आफ्ना आदिम मातृ तथा पितरहरूको भौतिक मन, आत्मा र ज्ञानको स्रोत वा सर्वव्यापी चेतनाको चैतन्य स्वरूपलाई नै सामाङ (देवी र देउता) मानेका रहेछन् ।
ऋगवेद भन्दा आगाडीको खस(आर्यको जनपथले पनि देहधारी इष्टदेवी र प्रकृति वा अग्नि (आगो) लाई मुख्य देउता मानेको श्रुति परम्परा ’ऋग’मा आउँछ । विश्वमित्र र वशिष्ठको ’ऋग्वेद’पछि प्रवाहणको ’उपनिषद्’ कालमा (शब्दब्रह्मा) को रचना भएपछि ब्रह्मालाई निराकार ईश्वरको रूपमा व्याख्या गरिए जसरी नै एकथरी पुरोहित पन्थी राई लिम्बुहरूले मुन्थुमका ’ताकेरा निङवाफुमाङ’लाई गुण र रूपहीन ’माङ’ (ईश्वर)को रूपमा परिवर्तन गर्दैछन् । अलिअलि अध्यात्मिक चिन्तन रहेता पनि समग्रमा साम्जिक (सृष्टि) मुन्धुम भौतिकवादी दार्श्निक दृष्टिकोणको संश्लेषण रहेको छ ।
ख) जीवन प्रणालीबारेको मुन्धुम
रिसिया (श्लोक) मा भनिएको छ । ल है पहाड, ल हैखोला, ल है जुन, ल है घाम हामीलाई बाटो देखाइदेऊ ! ल है भूमि हामीलाई अन्न उब्जाईदेऊ ! ल है प्रकृति हाम्रो रक्षा गरिदेऊ ! यसरी जंगली गुफा र ओडारहरूमा बसाइँगर्दा आईपर्ने जंगली जनावरको आक्रम, मेघ गर्जन, आंधीबेरी, बाढीपहिरो किन आउछ भन्ने ज्ञान नहुदा, कठोर प्रकृतिको सिकार भएर मर्नुपर्दा प्राकृतिक महाबिपतिबाट बच्न पुर्खाहरूले प्रकृतिलाई शक्तिको स्रोतको रूपमा र रक्षा कवजको रूपमा बुझ्नु तत्कालीन समयको उपज थियो । जिविकापार्जनका लागी कन्दमुलमा निर्भर हुनुपर्दा भूमिसंग ल है अन्न उब्जाइदेऊ भन्नू स्वभाविक थियो ।
जननायिका (युमा) को जनपथले आगो पार्न जानेपछि मंगोल कविलाहरू शिकारी युगबाट कर्षन (कृषि) युगमा प्रवेश गरेका हुन । शिकारगरी ल्याएको चराचुरूङ्गीको गाँडबाट निस्किएका कागुनी, कोदो र जौंका दानहरू भुइँमा झरी उम्रेर फलेको अन्नहरू चाख्दैजाँदा विस्तारै कागुनी खेतीपछि जीवन सहज बन्दै गयो । अन्न उब्जाउ हुन थालेपछि पनि बाढी पहिरो, खडेरीले सताउँदा र सिचाइको ज्ञान नहुदा आदिम पुर्खालाई प्रकृतिको सरणमा जानुभन्दा अरू उपया थिएन । यसका लागी प्रकृतिप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्न थाले । यो विस्तारै प्रकृतिप्रति आशा र भरोसाको संस्कृति बन्यो र पछि यै संस्कृति चासोक तङनाम र उधौली उभौली चाडको रूपमा विकास भयो ।
आज भन्दा १००००, दस हजार बर्ष पहिला ’ह्ववाङहो’ भुमिमा कागुनी अन्नको उत्पति मंगोल समुदायले गरेका थिए । यो अन्न संसारमै प्रथम उत्पति मानिएको छ । कागुनीलाई चिनीयाँ भाषामा फ्रें,भनिन्छ, लिम्बुले ’पया’ भन्छन् चाम्लिङ राईले ’फेरोँ’ भन्छन्, वान्तावाले ’फेसाक’ र गुरूङले ’कावनु’ भन्छन् । राई लिम्बुहरूले आफ्ना मातृरपितृ र प्रकृतिलाई पवित्र अन्नको रूपमा कागुनी चढाउने प्रचलन छ । यस कारण मंगोल प्रजातिका समुदायहरू प्रकृति पुजक बोनमार्गी हुन ।
पृथ्वीनारायण शाहको जात व्यावस्था भन्दा अगाडीको राई लिम्बुको समाज व्यावस्था सामुहिक प्रणाली (किपट) थियो । किपट सामाजिक व्यावस्था वर्ग्विहीन भएकाले एकले अर्काेलाई थिचोमिचो गर्ने अन्यायपुर्ण समाज थिएन । सामुहिक प्रणालीको न्यायपुर्ण साम्यवादी समाज थियो । सुम्निमाकी माता चिनिमा (युमा) को जन्म रिभ्याँमा र रिकपा चेली(माइतीको सहवासबाट पारूहाङको जन्मभएको कुरा आउँछ ।
समाज विकासको क्रममा, रक्तसम्बन्धमा आधारीत परिवारमा एकै बाबू(आमाका सन्तान तथा काका, बडा, फुपुका छोराछोरीहरूको एकअर्का बीचमा विवाह र यौनचार हुन्थ्यो ( ऐंगेल्स, १९८६स् ४४(४५) । अहिले यो परिवार विश्वमा कतै नभए पनि नेपालमा गुरूङ, मगर र तमाङ समुदायहरूमा मामा चेला र फूपू(चेलीबीच विवाह हुने प्रचलन अझै छ ्र यो हाड्नाता विवाह प्रणालीकै बाँकी अवशेष हो । राई लिम्बु समुदायहरूमा पुर्खाहरूले गरेका अनैतिक कुकर्मबाट मोक्ष वा पाठ सिक्न गरिने गालीश्रप अनुष्ठान अझै प्रचलित नै छ ।
ग) मुन्दुम दर्शन कति प्राचीन हो ?
कागुनी खेती र भाषालाई आधार मान्ने हो भने मुन्धुमको उत्पति १,००० हजार बर्ष हुन आउँछ । चीनमा इ.पू ७,००० देखि ३,००० को आसपासमा अजिङ्गर पुजा र चुलापुजा गर्ने नछुम (धामी) भएको तथ्यले मंगोल संस्कृति हजारौं बर्ष प्राचीन हो भन्न सकिन्छ । यदि भाषा बिनाको संस्कृति हुदैन भने मुन्धुम दर्शनको विकास पनि ७,००० देखि ३,००० हजार बर्ष भएको प्रमाणित हुन्छ । भाषा वैज्ञानिकहरूको अनुसार ६,००० बर्ष अघि चिनियाँ भाषाबाट भोट बर्मेली छुटिएको थियो ।
मंगोलहरूले बोल्ने भोट( बर्मेलीहरूको बंशाणु ज्ड को उमेर छ,द्दण्ण् देखि छ,ढण्ण् बर्ष पुरानो हो भनेकाछन् । जर्ज भान ड्रिमले ह्वाङहो नदीबाट हिडेका मंगोलीयन पुर्खाहरू इ.पू. २,५०० देखि १,७०० वा ४,५०० देखि ३००० हजार बर्षअघि सिन्धुघाटीबाट आएको बताउउँछन् ( VAN DRIEM 2005:95 ) । तर केही विद्वानहरूका अनुसार मंगोलहरू सिधै ह्ववाङहोबाट हिमालय छिचोलेर ५६०० देखि ६००० हजार बर्ष अघि पुर्वी पहाडमा आएर बसेको बताउँछन् । यो तथ्य पनि मुन्धुमसंग मेल खाएको देखिन्छ ।
सिन्धु सभ्यताबाट आएकी कन्या सुन्दरी कङगतीबाट जन्मिएका ब्याधाले पाण्डप पुत्र अर्जुनलाई बँदेल युद्वमा जितेको वर्णन महाभातमा आउँछ । यसलाई आधार मान्ने हो भने पनि मुन्धुमको उत्पति इ.पू. ३५०० बर्ष भन्न सकिन्छ भने महाभारत युद्व इ.पू. ७९० मा भएकोलाई आधार मान्ने हो भने पनि मुन्धुम महाभारतकालीन हुन आउँछ । गौतम बुद्वका गणराज्यलाई मुन्धुममा ’साप्ते’ भनिएको छ यसले पनि बुद्व दर्शन भन्दा अगाडी मुन्धुम दर्शनको विकास भएको पुष्टि हुन्छ । भारतबर्षमा इ.पू. १ शताब्दीबाट सुन (साम्याङ) प्रयोगमा आएको र यो हिमालय मा छ भनिए छ । त्यस्तै इ.पू. २,००० देखि १,३०० बर्षबाट तामा र फलाम (फिन्जे) प्रयोगमा आएको थियो ।
यसको आधारमा पनि मुन्धुम इ.पू. को हो भन्न सकिन्छ । सावायेत्हाङसाहा (सन्तानहरू ) सुन, जाँदी तामा र फलामका ज्ञाता भएको मुन्धुमा वर्णन आउँछ्र त्यस्तै साम्पोरीमा मेम्पोरीमा चेलीलाई साम्याङ (सुन) र युक्पा (चाँदी) का गहना दिएको बर्णन गरिएको छ । यसैगरी ’साम्सोघा’मा तति (बन्चरो) र वाफे (खुर्पा) ले प्रेतात्मा अर्थात् सोघा बस्ने टुनीको रूखलाई डालेको वर्णन आउँछ ्र यहाँ एटा रोचक वर्णन के छ भने अहिले हामी जुन हिमालय खण्डमा छौं यो लाखौं बर्ष पहिले टेथिस सागर थियो, हामी पानी मुनि थियौं भने यसको अपोजिट एटलान्टिस जमिन माथि थियो । लाखौं बर्षको (Evolution) मा टेथिस सागर हिमाल पहाड र तराई बन्यो भने एटलान्टिक्स जमिन, एटलान्टिक्स सागर बन्यो ।
यसको (Civilization) वैज्ञानिक हरूले भेटाएका छन् । यस एभोलुशनमा भएका जलप्रलयहरूमा असंख्य जीव र मानव समुहरू डुबेर अस्तित्व विलाएको र लेम्मुहाङले नौका (ढुंगा) बाट केही जीव प्राणी र आफ्नो बंशलाई बचाएको वर्णन आँछ । यसरी हेर्दा मुन्धुम ग्रन्थ प्राचीन मानव सभ्यताको एउटा केन्द्र र विश्व भौतिकवादी दृष्टिकोणको विकासका लागी स्रोत ग्रन्थको रूपमा देख्न सकिन्छ । नेपाली विशेषताको मार्क्सवादी दर्शन निर्माण तथा ऐतिहासिक जनयुद्व(जनक्रान्तिमा मुन्धुमको ऐतिहासिक योगदान रहयो । यही भौतिकवादी दृष्टिकोणका आधारमा पुर्व बिद्रोही नेकपा (माओबादी) मा (किरात वर्कश पार्टी) समाहित भएको थियो । वर्कश पार्टीले मार्ग्निर्देशक सिद्वान्तको रूपमा मुन्धुम दर्शन अवलम्बन गरेको थियो ।
मुन्धुमा वर्णन भएका स्थान : मनातेम्भे, मनासावर, वरक, खाम्पुरादेन, मिकफुरादेन, थोसोलुङ, योसोलुङ, सिन्युक्यान, मुदेन आदि ठाउँको नाम आउँछन् । सिन्युक चीन र मुदेन भोट (तिब्बत) भन्ने बुझाई छ । यसैगरी आप्ताङवा, तिताङवा, युक्पावा (दुधकासी), साम्याङवा ( सुनकोसी ), ताम्मावा ( तामाकोसी ), फिन्जेवा (कालीगण्डकी) जस्ता नदीहरूको सृष्टि वर्णन आउँछ । मुन्धुमले वर्णन गरेका मानव समुहहरूस् सिन्युक्काङ साहा ( चिनियाँ सन्तान), मुदेनाङ साहा ( भोटिया सन्तान ), तमेन्नाङ साहा ( औल मैदानका सन्तान), वलक्काङ साहा ( सागर पार गरी आउनेको सन्तान ), खाम्जिरी साहा ( यहीँ माटोमा जन्मिएका सन्तान ), खाम्बोस्ङवा साहा ( यहीँ भूमिमा जन्मिएका सन्तान )। साम्जिक (सृष्टि) मुन्धुम बाहेक, जीवन प्रणालीबारेको मुन्धुम, मृतु संस्कृतिबारेको मुन्धुम, संस्कार र संस्कृतिबारेको मुन्धुममा वर्णन गरिएका खोला, नदि, पहाड, पर्वत, र ठाँउहरू आदिमकाल देखि राई र लिम्बुहरू बस्दै आइरहेका भूगोल वरपरका हुन ।
घ) निष्कर्ष स् (क) मुन्धुम भौतिकवादी दर्शनको संश्लेषण हो । (ख) किरात समुदायको मार्ग्निर्देशन गर्ने सामाजिक तथा संस्कृतिक संविधान हो । (ग) मुन्धुममा किराँत, राई, लिम्बु र याक्थुङवा जस्ता शब्दहरू उल्लेख नभएकाले साम्जिक (सृष्टि) मुन्धुम सम्पुर्ण प्रकृतिक पुजक बोनमार्गी जनजातीहरूको (मुल दर्शन ग्रन्थ) हुन सक्छ। (घ)किरातीहरूको आदिम तथा ऐतिहासिक बसाईसराईको मौखित अभिलेख । (ङ) कर्षन (कृषि) साहित्य(कला र संगीत, आयुर्वेद उपचार विधि, वनस्पति, खाधान्य, पशुपंछी लगायत विविध ज्ञानहरूको समुच्चय हो । (च) साम्जिक (सृष्टि) मुन्धुममा वर्णन भएका ठाँउहरू र मानव समुह एकाद बाहेक अरू को को हो र कहाँ कहाँ हो भन्न सक्ने अवस्था छैन । पुरातात्विक उत्खनन्, वंश विज्ञान, भाषाशास्त्रीय अध्ययन, मानवशास्त्र, दर्शनशास्त्र, इतिहास, वनस्पतिविज्ञान र जीवविज्ञान (च्भकभबचअज) खोजवीन र अनुसन्धान नगरी मन्धुमलाई समग्रमा बुझ्न सकिँदैन ।
पथरीशनिश्चरे–८,मोरङ, हाल पोखरा ।
