लेखक
डा. नवराज सुब्बा
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू जातिको मौलिक लिपिको रूपमा मानिन्छ, जसको ऐतिहासिक र भाषिक विकासले लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई सुदृढ गरेको छ । यो लेखमा सिरिजङ्गा लिपिको उत्पत्ति, प्रयोग, र यसलाई लिम्बू भाषाकै लिपि किन मानिन्छ भन्ने विषयमा भाषाशास्त्रीय प्रमाणहरू प्रस्तुत गरिएको छ । साथै, यसबारे विद्वान तथा भाषाविद्हरूका दृष्टिकोणलाई समेटिएको छ ।
नीतिगत चुनौतीहरू
हाल यसलाई “किरात लिपि“ भनेर चिनाउने प्रचलनले लिम्बू समुदायको मौलिक पहिचानलाई जोखिममा पारेको छ । मुख्य समस्या भनेको लिपिको सांस्कृतिक स्वामित्वको विवाद हो । केही समूहले यसलाई समग्र किरात समुदायको लिपि भन्न खोज्दछन् भने लिम्बू समुदायले यो आफ्नो विशिष्ट लिपि हो भन्ने दाबी गर्छन् । यसले शिक्षा प्रणालीमा भ्रम, डिजिटल प्रविधिमा समावेशीकरणको अभाव, र सांस्कृतिक अधिकारको हनन जस्ता समस्याहरू जन्माएको छ । विशेष गरेर पाठ्यक्रम विकास र प्रशासनिक कागजातहरूमा यो विवाद स्पष्ट देखिन्छ ।
१. ऐतिहासिक दृष्टिकोणः
लिम्बू भाषा किराँत भाषाहरूभित्र पर्दछ, जुन तिब्बती–बर्मेली भाषापरिवारको हिस्सा हो । (Van Driem , २००१) यो लेखमा चर्चा गरिने छ कि किन सिरिजङ्गा लिपिलाई लिम्बू भाषाको लिपि मानिन्छ र किन यो अन्य भाषाभाषीका लागि उपयुक्त ठहरिँदैन ।
सिरिजङ्गा लिपिको उत्पत्ति र इतिहासः
सिरिजङ्गा लिपिको आरम्भ झन्डै ९ औं शताब्दीतिर भएको भनाई छ, जब महागुरु सिरिजङ्गाले लिम्बू समुदायका लागि यस लिपिको निर्माण गरे (Chemjong, १९६६)। यद्यपि यसबारे ठोस ऐतिहासिक प्रमाण न्यून छन्, मौखिक परम्परा र केही अभिलेखीय स्रोतहरूले यसको अस्तित्व पुष्टि गर्छन् । यसलाई १८औं शताब्दीमा लिम्बू संत तेओङ्सी सेन थेबेले (Te–ongsi Sen Thebe) पुनर्जीवित गरेको मानिन्छ, जसले यसलाई लामो समयपछि सिरिजंगा लिपिलाई लिम्बुवान र सिक्किममा प्रचलनमा ल्याए । तर राज्यको भाषिक तथा सांस्कृतिक दमनले गर्दा यसको विकास हुन सकेन ।
२० औं शताब्दीमा इमानसिंह चेम्जोङ र महागुरु फाल्गुनन्दको पहलमा यस लिपिको पुनरुत्थान भयो । सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू जातिका समाज सुधारक, शिक्षक र धर्मगुरु फाल्गुनन्द लिङदेनद्वारा पुनर्जीवित गरिएको मानिन्छ, तर यसको ऐतिहासिक उत्पत्तिले गर्दा यसलाई प्राचीन लिपिको रूपमा पनि बुझिन्छ ।
२. भाषिक दृष्टिकोणः
भाषाशास्त्रीहरूको अनुसार, सिरिजङ्गा लिपिको आधार प्राचीन ब्राह्मी लिपिसँग सम्बन्धित छ, तर यसमा तिब्बती र मोन लिपिको प्रभाव पनि देखिन्छ । यो लिपि आ–खु (आच्छु) वर्णमालाको रूपमा चिनिन्छ, जसमा ३६ वर्णहरू रहेका छन् ।
सिरिजङ्गा लिपि विशेषतः लिम्बू (याक्थुङ) भाषाको लागि विकसित भएको हो (Subba, १९९९)। तर ऐतिहासिक रूपमा यसले किराती समूहका अन्य जातिहरू (राई, सुनुवार, याक्खा) लाई पनि प्रभावित गरेको छ । भाषाविद् Ebert (२०२३) को अनुसार, यो लिपि मुख्यतः लिम्बू भाषाको ध्वनि व्यवस्थालाई ध्यानमा राखेर बनाइएको हो । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा यो लिपि लिम्बू भाषाकै लिपि मानिन्छ (Ebert, २०२३) तर नेपालभित्र यसको पहिचान विवादित छ ।
तर भाषाविद् खबल Driem (२००१) ले यसलाई “लिम्बू समुदायको बौद्धिक सम्पत्ति“ भनेर चिनाएका छन्, तर प्रयोगको सम्भावनालाई अस्वीकार गर्नुभन्दा साँस्कृतिक सम्मानका साथ प्रयोग गर्न आग्रह गरेका छन् । सिरिजङ्गा लिपिमा लिम्बू भाषाका ध्वनिहरू समेटिएका छन्, जुन अन्य भाषामा पाइँदैन । यो ध्वनिगत विशिष्टता नै यस लिपिको लिम्बू भाषासँगको अनन्य सम्बन्धको आधार हो ।
सिरिजङ्गा लिपि विशेषगरी लिम्बू भाषाका लागि डिजाइन गरिएको लिपि हो । यसमा रहेका वर्णहरू (जस्तै ङ, ञ, फ, ह आदि) लिम्बू भाषाका मौलिक ध्वनिहरू मिलाएर बनाइएका छन्, जुन नेपाली वा अन्य भाषामा पूर्णरूपेण प्रयोग हुँदैनन् (Van Driem, २००१)। भाषाविद् जॉर्ज वान ड्रिम (Van Driem, २००१) ले सिरिजङ्गा लिपिलाई लिम्बू भाषाको लागि phono–syntactically optimal script भनेका छन् । उनका अनुसार, लिम्बू भाषाको संरचना अनुसार सिरिजङ्गा लिपि ध्वन्यात्मक दृष्टिले अत्यन्त उपयुक्त छ ।
ध्वनि–संरचना (phonology) अनुसार, लिम्बू भाषामा स्वर र व्यञ्जनको संयोजन अरू भाषाभन्दा पृथक छ । उदाहरणका लागि, स्वर सँगै विशेष प्रकारको नासिक्य ध्वनि प्रयोग हुने लिम्बू भाषामा सिरिजङ्गा लिपिको अक्षर–संरचना त्यसअनुसार अनुकूलित छ (Schackow, २०१५)। यही कारणले गर्दा यो लिपि अन्य भाषाभाषीका लागि स्वाभाविक छैन ।
जर्ज वान ड्रिएम (George van Driem): उनको मत अनुसार, सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको ध्वनि प्रणालीलाई ध्यानमा राखेर नै विकसित गरिएको हो । उनले यसलाई “लिम्बू भाषाको लागि उपयुक्त रूपमा अनुकूलित“ भन्ने बताएका छन् ।
डेविड ब्राडली (David Bradley): उनले यस लिपिको तिब्बती र ब्राह्मी लिपिसँगको समानतालाई उल्लेख गरेका छन्, तर यसको प्रयोग लिम्बू भाषामा नै सीमित भएको कुरामा जोड दिएका छन् । नेपाली भाषाविद् योगी नरहरिनाथः उनले सिरिजङ्गा लिपिको नेपाली र संस्कृत भाषासँगको सम्बन्ध खोज्न खोजे, तर यो लिपि लिम्बू भाषाको ध्वनि संरचनामा मात्र पूर्ण रूपमा सक्षम रहेको देखाए ।
त्यस्तै, नेपालका आदिवासी भाषाशास्त्री कृष्णबहादुर चेम्जोङ (Chemjong, १९६६) का अनुसार, सिरिजङ्गा लिपिको पुनरुत्थान लिम्बू भाषाको संरक्षणमा अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । उनी भन्छन्, “A script is not merely a tool of writing but a vessel of culture” यो लिपि के लिम्बू बाहेकका किरात वा अरू कसैले कानुनी रूपमा प्रयोग गर्न नपाउने कि प्राविधिक रूपमा उचित नहुने ?
यो प्रश्नको उत्तर धेरै स्तरमा विचार गर्नुपर्छ :
३. वर्तमान प्रयोगको स्थितिः
– लिम्बू समुदायः प्राथमिक प्रयोगकर्ता (धार्मिक, साहित्यिक, शैक्षिक)
– अन्य किराती समुदायः सीमित प्रयोग (मुख्यतः प्रतीकात्मक)
– गैर–किराती समुदायः नगण्य प्रयोग
३. कानूनी अधिकारः
– नेपालको संविधानले भाषिक अधिकारलाई मान्यता दिएको छ। तरः
– लिपिको “स्वामित्व“ भन्ने अवधारणा अस्पष्ट छ।
– लिम्बू समुदायले मात्रै प्रयोग गर्न पाउने भन्ने कानूनी प्रतिबन्ध छैन।
४. व्यावहारिक पक्ष :
– तकनीकी चुनौतीः यो लिपि अन्य किराती भाषाहरूको ध्वनि व्यवस्थासँग पूर्ण रूपमा मेल खाँदैन ।
– सांस्कृतिक संवेदनशीलता : बिना सहमतिको प्रयोगले सांस्कृतिक अपहेलनाको रूप लिन सक्छ ।
सिरिजङ्गा लिपिको लिम्बू भाषासँगको सम्बन्ध : भाषाशास्त्रीय विश्लेषण
४.१. व्यावहारिक पक्षः सिरिजङ्गा लिपिको प्रयोगमा चुनौतीहरू :
सिरिजङ्गा लिपिको विकास लिम्बू भाषाको लागि भए पनि, यसको व्यावहारिक प्रयोगमा केही चुनौतीहरू छन् । विशेष गरी, यो लिपि अन्य किराती भाषाहरू (जस्तै राई, सुनुवार, याक्खा) को ध्वनि व्यवस्थासँग पूर्ण रूपमा मेल खाँदैन । साथै, यसको साँस्कृतिक संवेदनशीलताले गर्दा यसलाई बिना सहमतिको प्रयोगले साँस्कृतिक अपहेलनाको रूप लिन सक्छ ।
(क) भाषिक अनुकूलन :
लिम्बू भाषामा धेरै विशिष्ट ध्वनिहरू छन् जुन अन्य भारोपेली वा तिब्बती–बर्मेली भाषाहरूमा पाइँदैनन् । सिरिजङ्गा लिपिले यी ध्वनिहरूलाई प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, लिम्बू भाषामा ग्लोटल स्टप (glottal stop) र टोन (pitch accent) महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्, जुन यस लिपिले उचित रूपमा प्रतिनिधित्व गर्छ ।
(ख) तकनीकी चुनौतीः अन्य किराती भाषाहरूसँगको असंगतता :
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको ध्वनि प्रणाली (जस्तै टोन, ग्लोटल स्टप, र विशिष्ट व्यंजनहरू) लाई प्रतिनिधित्व गर्न उपयुक्त छ । तर, अन्य किराती भाषाहरूमा यस्तै ध्वनिहरू नभएका वा फरक स्वरूपमा रहेका हुन सक्छन् ।
उदाहरणका लागिः
– राई भाषामा धेरै स्वरविभेद (vowel distinctions) छन् जुन सिरिजङ्गा लिपिले पूर्ण रूपमा समात्न सक्दैन ।
– याक्खा भाषामा कतिपय विशिष्ट व्यंजन ध्वनिहरू छन् जुन सिरिजङ्गा लिपिमा अभाव रहेको छ ।
– सुनुवार भाषामा कम्पनात्मक (trilled) ध्वनिहरू छन् जसको लागि यो लिपि उपयुक्त नहुन सक्छ ।
यसरी, यदि सिरिजङ्गा लिपिलाई अन्य किराती भाषाहरूमा लागू गर्न खोजिएमा, ध्वन्यात्मक असन्तुलन (phonemic mismatch) हुन सक्छ, जसले गर्दा भाषिक अशुद्धता र अर्थगत भ्रम पैदा हुन सक्छ ।
(ग) सांस्कृतिक संवेदनशीलताः सहमति र स्वामित्वको प्रश्न :
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक धरोहर हो । यसलाई बिना सहमति प्रयोग गर्नु सांस्कृतिक अपहेलना (cultural appropriation) को रूपमा लिइन सक्छ । केही महत्त्वपूर्ण पक्षहरूः
सांस्कृतिक पहिचानः लिम्बूहरूले आफ्नो भाषा र संस्कृतिलाई संरक्षण गर्न यस लिपिलाई विकास गरेका हुन् । यो लिपि उनीहरूको साँस्कृतिक राष्ट्रिय पहिचानको प्रतीक हो ।
ऐतिहासिक प्रयोगः यस लिपिको प्रयोग मुख्यतया लिम्बू धार्मिक ग्रन्थ, मन्त्र, र ऐतिहासिक दस्तावेजहरूमा भएको छ । यसले यसलाई लिम्बू भाषासँग जोड्ने ऐतिहासिक आधार प्रदान गर्छ ।
लिम्बूहरूको भावनात्मक जडानः यो लिपि उनीहरूको इतिहास, धर्म (युमा सम्प्रदाय), र राष्ट्रिय पहिचानसँग जोडिएको छ । यसलाई अरू समुदायले प्रयोग गर्दा उनीहरूमा असुरक्षाको भावना जाग्न सक्छ ।
स्वामित्वको मुद्दाः केही लिम्बू बुद्धिजीवीहरूले यस लिपिलाई उनीहरू बाहेक अरूले प्रयोग गर्न नदिइयोस् भन्ने माग गरेका छन् । उदाहरणका लागि, यदि यसलाई राई वा सुनुवार भाषाको लागि प्रयोग गरियो भने, यसले लिम्बूहरूको मौलिकतालाई कमजोर पार्न सक्छ ।
भाषिक विविधताको सम्मानः प्रत्येक किराती समुदायको आफ्नै लिपि वा लेखन परम्परा छ । यदि सिरिजङ्गा लिपिलाई सबै किराती भाषाहरूमा थोपरिन खोजियो भने, यसले भाषिक विविधतालाई असर पर्दछ ।
अतः
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको लागि नै उपयुक्त रहेको छ । यसलाई अन्य किराती भाषाहरूमा जबरजस्ती लागू गर्नु तकनीकी रूपमा गलत र साँस्कृतिक रूपमा संवेदनशील हुन सक्छ । यसको सट्टामा, प्रत्येक किराती भाषाको लागि उनीहरूको ध्वनि व्यवस्था अनुकूल लिपि विकास गर्नु अधिक उचित हुनेछ । साथै, कुनै पनि लिपिको प्रयोग गर्दा सम्बन्धित समुदायको सहमति लिनु आवश्यक छ ।
५. विशेषज्ञहरूको मतः
सुझावः
१. लिम्बू समुदायको प्राथमिक अधिकारलाई मान्यता दिने
२. अन्य समुदायले सम्मान पूर्वक प्रयोग गर्न चाहेमाः
– लिम्बू विद्वानहरूसँग परामर्श गर्ने
– भाषिक अनुकूलन गर्ने
– मूल साँस्कृतिक अर्थलाई सम्मान गर्ने
तसर्थः
कानूनी रूपमा प्रतिबन्धित त भएन, तर साँस्कृतिक संवेदनशीलताका कारण यसलाई लिम्बू समुदायको सहमति र सहभागिता बिना प्रयोग गर्नु उचित हुनेछैन । यो विषयमा अन्तर–समुदायीय संवाद र सहकार्य नै उत्तम मार्ग हो ।
सिफारिसहरू
प्रथमतः सरकारले सिरिजङ्गा लिपिलाई आधिकारिक रूपमा लिम्बू समुदायको लिपि घोषणा गर्नुपर्छ । दोस्रो, शिक्षा मन्त्रालयले यस लिपिको प्रयोग लिम्बू भाषा कक्षाहरूमा अनिवार्य बनाउनुपर्छ । तेस्रो, डिजिटल माध्यमहरूमा यसको प्रयोगलाई बढावा दिन सफ्टवेयर विकास गर्नुपर्छ । चौथो, युनेस्कोको अमूर्त सांस्कृतिक विरासत सूचीमा यसलाई समावेश गराउनुपर्छ । अन्तिममा, किराती समुदायभित्र यस विषयमा संवाद गर्ने मंच गठन गर्नुपर्छ ।
निष्कर्ष :
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको मौलिक लिपि हो भन्ने कुरामा भाषाशास्त्रीय र ऐतिहासिक दुवै प्रमाण बलियो छन् । यस लिपिको संरचना, प्रयोग, र सांस्कृतिक जरा लिम्बू भाषासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको छ । यही कारणले गर्दा यो लिपि अरू भाषाभाषीका लागि स्वाभाविक रूपमा उपयुक्त हुँदैन । विद्वानहरूको मत पनि यसै पक्षमा देखिन्छ कि सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाकै लागि विकसित गरिएको एक विशिष्ट र मौलिक लिपि हो ।
सिरिजङ्गा लिपि केवल लेखन प्रणाली मात्र होइन, लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक अस्मिता हो । यसको संरक्षण र विकास नेपालको बहुसांस्कृतिक पहिचानलाई मजबूत बनाउँछ । यसका लागि स्पष्ट नीति निर्माण, कार्यान्वयन र समुदायको सहभागिता आवश्यक छ । सरकार, नागरिक समाज र समुदायले मिलेर यस ऐतिहासिक लिपिको संरक्षण गर्नुपर्छ ।
