लेखक
डा. नवराज सुब्बा
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू जातिको मौलिक लिपिको रूपमा मानिन्छ, जसको ऐतिहासिक र भाषिक विकासले लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक पहिचानलाई सुदृढ गरेको छ । यो लेखमा सिरिजङ्गा लिपिको उत्पत्ति, प्रयोग, र यसलाई लिम्बू भाषाकै लिपि किन मानिन्छ भन्ने विषयमा भाषाशास्त्रीय प्रमाणहरू प्रस्तुत गरिएको छ । साथै, यसबारे विद्वान तथा भाषाविद्हरूका दृष्टिकोणलाई समेटिएको छ ।
नीतिगत चुनौतीहरू
हाल यसलाई “किरात लिपि“ भनेर चिनाउने प्रचलनले लिम्बू समुदायको मौलिक पहिचानलाई जोखिममा पारेको छ । मुख्य समस्या भनेको लिपिको सांस्कृतिक स्वामित्वको विवाद हो । केही समूहले यसलाई समग्र किरात समुदायको लिपि भन्न खोज्दछन् भने लिम्बू समुदायले यो आफ्नो विशिष्ट लिपि हो भन्ने दाबी गर्छन् । यसले शिक्षा प्रणालीमा भ्रम, डिजिटल प्रविधिमा समावेशीकरणको अभाव, र सांस्कृतिक अधिकारको हनन जस्ता समस्याहरू जन्माएको छ । विशेष गरेर पाठ्यक्रम विकास र प्रशासनिक कागजातहरूमा यो विवाद स्पष्ट देखिन्छ ।
१. ऐतिहासिक दृष्टिकोणः
लिम्बू भाषा किराँत भाषाहरूभित्र पर्दछ, जुन तिब्बती–बर्मेली भाषापरिवारको हिस्सा हो । (Van Driem , २००१) यो लेखमा चर्चा गरिने छ कि किन सिरिजङ्गा लिपिलाई लिम्बू भाषाको लिपि मानिन्छ र किन यो अन्य भाषाभाषीका लागि उपयुक्त ठहरिँदैन ।
सिरिजङ्गा लिपिको उत्पत्ति र इतिहासः
सिरिजङ्गा लिपिको आरम्भ झन्डै ९ औं शताब्दीतिर भएको भनाई छ, जब महागुरु सिरिजङ्गाले लिम्बू समुदायका लागि यस लिपिको निर्माण गरे (Chemjong, १९६६)। यद्यपि यसबारे ठोस ऐतिहासिक प्रमाण न्यून छन्, मौखिक परम्परा र केही अभिलेखीय स्रोतहरूले यसको अस्तित्व पुष्टि गर्छन् । यसलाई १८औं शताब्दीमा लिम्बू संत तेओङ्सी सेन थेबेले (Te–ongsi Sen Thebe) पुनर्जीवित गरेको मानिन्छ, जसले यसलाई लामो समयपछि सिरिजंगा लिपिलाई लिम्बुवान र सिक्किममा प्रचलनमा ल्याए । तर राज्यको भाषिक तथा सांस्कृतिक दमनले गर्दा यसको विकास हुन सकेन ।
२० औं शताब्दीमा इमानसिंह चेम्जोङ र महागुरु फाल्गुनन्दको पहलमा यस लिपिको पुनरुत्थान भयो (Subba, 1999)। सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू जातिका समाज सुधारक, शिक्षक र धर्मगुरु फाल्गुनन्द लिङदेनद्वारा पुनर्जीवित गरिएको मानिन्छ, तर यसको ऐतिहासिक उत्पत्तिले गर्दा यसलाई प्राचीन लिपिको रूपमा पनि बुझिन्छ (Subba, 1999)।।
२. भाषिक दृष्टिकोणः
भाषाशास्त्रीहरूको अनुसार, सिरिजङ्गा लिपिको आधार प्राचीन ब्राह्मी लिपिसँग सम्बन्धित छ, तर यसमा तिब्बती र मोन लिपिको प्रभाव पनि देखिन्छ । यो लिपि आ–खु (आच्छु) वर्णमालाको रूपमा चिनिन्छ, जसमा ३६ वर्णहरू रहेका छन् ।
सिरिजङ्गा लिपि विशेषतः लिम्बू (याक्थुङ) भाषाको लागि विकसित भएको हो (Subba, १९९९)। तर ऐतिहासिक रूपमा यसले किराती समूहका अन्य जातिहरू (राई, सुनुवार, याक्खा) लाई पनि प्रभावित गरेको छ । भाषाविद् Ebert (२०२३) को अनुसार, यो लिपि मुख्यतः लिम्बू भाषाको ध्वनि व्यवस्थालाई ध्यानमा राखेर बनाइएको हो । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा यो लिपि लिम्बू भाषाकै लिपि मानिन्छ (Ebert, २०२३) तर नेपालभित्र यसको पहिचान विवादित छ ।
भाषाविद् खबल Driem (२००१) ले यसलाई “लिम्बू समुदायको बौद्धिक सम्पत्ति“ भनेर चिनाएका छन्, तर प्रयोगको सम्भावनालाई अस्वीकार गर्नुभन्दा साँस्कृतिक सम्मानका साथ प्रयोग गर्न आग्रह गरेका छन् । सिरिजङ्गा लिपिमा लिम्बू भाषाका ध्वनिहरू समेटिएका छन्, जुन अन्य भाषामा पाइँदैन । यो ध्वनिगत विशिष्टता नै यस लिपिको लिम्बू भाषासँगको अनन्य सम्बन्धको आधार हो ।
सिरिजङ्गा लिपि विशेषगरी लिम्बू भाषाका लागि डिजाइन गरिएको लिपि हो । यसमा रहेका वर्णहरू (जस्तै ङ, ञ, फ, ह आदि) लिम्बू भाषाका मौलिक ध्वनिहरू मिलाएर बनाइएका छन्, जुन नेपाली वा अन्य भाषामा पूर्णरूपेण प्रयोग हुँदैनन् (Van Driem, २००१)। भाषाविद् जॉर्ज वान ड्रिम (Van Driem, २००१) ले सिरिजङ्गा लिपिलाई लिम्बू भाषाको लागि “phono–syntactically optimal script” भनेका छन् । उनका अनुसार, लिम्बू भाषाको संरचना अनुसार सिरिजङ्गा लिपि ध्वन्यात्मक दृष्टिले अत्यन्त उपयुक्त छ ।
ध्वनि–संरचना (phonology) अनुसार, लिम्बू भाषामा स्वर र व्यञ्जनको संयोजन अरू भाषाभन्दा पृथक छ । उदाहरणका लागि, स्वर सँगै विशेष प्रकारको नासिक्य ध्वनि प्रयोग हुने लिम्बू भाषामा सिरिजङ्गा लिपिको अक्षर–संरचना त्यसअनुसार अनुकूलित छ (Schackow, २०१५)। यही कारणले गर्दा यो लिपि अन्य भाषाभाषीका लागि स्वाभाविक छैन ।
जर्ज वान ड्रिएम (George van Driem): उनको मत अनुसार, सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको ध्वनि प्रणालीलाई ध्यानमा राखेर नै विकसित गरिएको हो । उनले यसलाई “लिम्बू भाषाको लागि उपयुक्त रूपमा अनुकूलित“ भन्ने बताएका छन् ।
डेविड ब्राडली (David Bradley): उनले यस लिपिको तिब्बती र ब्राह्मी लिपिसँगको समानतालाई उल्लेख गरेका छन्, तर यसको प्रयोग लिम्बू भाषामा नै सीमित भएको कुरामा जोड दिएका छन् । नेपाली भाषाविद् योगी नरहरिनाथः उनले सिरिजङ्गा लिपिको नेपाली र संस्कृत भाषासँगको सम्बन्ध खोज्न खोजे, तर यो लिपि लिम्बू भाषाको ध्वनि संरचनामा मात्र पूर्ण रूपमा सक्षम रहेको देखाए ।
त्यस्तै, नेपालका आदिवासी भाषाशास्त्री कृष्णबहादुर चेम्जोङ (Chemjong, १९६६) का अनुसार, सिरिजङ्गा लिपिको पुनरुत्थान लिम्बू भाषाको संरक्षणमा अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । उनी भन्छन्, “A script is not merely a tool of writing but a vessel of culture.” यो लिपि के लिम्बू बाहेकका किरात वा अरू कसैले कानुनी रूपमा प्रयोग गर्न नपाउने कि प्राविधिक रूपमा उचित नहुने ?
यो प्रश्नको उत्तर धेरै स्तरमा विचार गर्नुपर्छ :
३. वर्तमान प्रयोगको स्थितिः
– लिम्बू समुदायः प्राथमिक प्रयोगकर्ता (धार्मिक, साहित्यिक, शैक्षिक)
– अन्य किराती समुदायः सीमित प्रयोग (मुख्यतः प्रतीकात्मक)
– गैर–किराती समुदायः नगण्य प्रयोग
३. कानूनी अधिकारः
– नेपालको संविधानले भाषिक अधिकारलाई मान्यता दिएको छ। तरः
– लिपिको “स्वामित्व“ भन्ने अवधारणा अस्पष्ट छ।
– लिम्बू समुदायले मात्रै प्रयोग गर्न पाउने भन्ने कानूनी प्रतिबन्ध छैन।
४. व्यावहारिक पक्ष :
– तकनीकी चुनौतीः यो लिपि अन्य किराती भाषाहरूको ध्वनि व्यवस्थासँग पूर्ण रूपमा मेल खाँदैन ।
– सांस्कृतिक संवेदनशीलता : बिना सहमतिको प्रयोगले सांस्कृतिक अपहेलनाको रूप लिन सक्छ ।
सिरिजङ्गा लिपिको लिम्बू भाषासँगको सम्बन्ध : भाषाशास्त्रीय विश्लेषण
४.१. व्यावहारिक पक्षः
सिरिजङ्गा लिपिको प्रयोगमा चुनौतीहरू :
सिरिजङ्गा लिपिको विकास लिम्बू भाषाको लागि भए पनि, यसको व्यावहारिक प्रयोगमा केही चुनौतीहरू छन् । विशेष गरी, यो लिपि अन्य किराती भाषाहरू (जस्तै राई, सुनुवार, याक्खा) को ध्वनि व्यवस्थासँग पूर्ण रूपमा मेल खाँदैन । साथै, यसको साँस्कृतिक संवेदनशीलताले गर्दा यसलाई बिना सहमतिको प्रयोगले साँस्कृतिक अपहेलनाको रूप लिन सक्छ ।
(क) भाषिक अनुकूलन :
लिम्बू भाषामा धेरै विशिष्ट ध्वनिहरू छन् जुन अन्य भारोपेली वा तिब्बती–बर्मेली भाषाहरूमा पाइँदैनन् । सिरिजङ्गा लिपिले यी ध्वनिहरूलाई प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, लिम्बू भाषामा ग्लोटल स्टप (glottal stop) र टोन (pitch accent) महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्, जुन यस लिपिले उचित रूपमा प्रतिनिधित्व गर्छ ।
४.२ तकनीकी चुनौतीः
अन्य किराती भाषाहरूसँगको असंगतता
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको ध्वनि प्रणाली (जस्तै टोन, ग्लोटल स्टप, र विशिष्ट व्यंजनहरू) लाई प्रतिनिधित्व गर्न उपयुक्त छ। तर, अन्य किराती भाषाहरूमा यस्तै ध्वनिहरू नभएका वा फरक स्वरूपमा रहेका हुन सक्छन्। उदाहरणका लागिः
– राई भाषामा धेरै स्वरविभेद (vowel distinctions) छन् जुन सिरिजङ्गा लिपिले पूर्ण रूपमा समात्न सक्दैन ।
– याक्खा भाषामा कतिपय विशिष्ट व्यंजन ध्वनिहरू छन् जुन सिरिजङ्गा लिपिमा अभाव रहेको छ।
– सुनुवार भाषामा कम्पनात्मक (trilled) ध्वनिहरू छन् जसको लागि यो लिपि उपयुक्त नहुन सक्छ।
यसरी, यदि सिरिजङ्गा लिपिलाई अन्य किराती भाषाहरूमा लागू गर्न खोजिएमा, ध्वन्यात्मक असन्तुलन (phonemic mismatch) हुन सक्छ, जसले गर्दा भाषिक अशुद्धता र अर्थगत भ्रम पैदा हुन सक्छ।
४.३ सांस्कृतिक संवेदनशीलताः
सहमति र स्वामित्वको प्रश्न
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक धरोहर हो। यसलाई बिना सहमति प्रयोग गर्नु सांस्कृतिक अपहेलना (cultural appropriation) को रूपमा लिइन सक्छ ।
केही महत्त्वपूर्ण पक्षहरूः
सांस्कृतिक पहिचानः लिम्बूहरूले आफ्नो भाषा र संस्कृतिलाई संरक्षण गर्न यस लिपिलाई विकास गरेका हुन् । यो लिपि उनीहरूको सांस्कृतिक राष्ट्रिय पहिचानको प्रतीक हो । ऐतिहासिक प्रयोगः यस लिपिको प्रयोग मुख्यतया लिम्बू धार्मिक ग्रन्थ, मन्त्र, र ऐतिहासिक दस्तावेजहरूमा भएको छ । यसले यसलाई लिम्बू भाषासँग जोड्ने ऐतिहासिक आधार प्रदान गर्छ ।
लिम्बूहरूको भावनात्मक जडानः यो लिपि उनीहरूको इतिहास, धर्म (युमा सम्प्रदाय), र राष्ट्रिय पहिचानसँग जोडिएको छ । यसलाई अरू समुदायले प्रयोग गर्दा उनीहरूमा असुरक्षाको भावना जाग्न सक्छ ।
४.४ स्वामित्वको मुद्दाः
केही लिम्बू बुद्धिजीवीहरूले यस लिपिलाई उनीहरू बाहेक अरूले प्रयोग गर्न नदिइयोस् भन्ने माग गरेका छन् । उदाहरणका लागि, यदि यसलाई राई वा सुनुवार भाषाको लागि प्रयोग गरियो भने, यसले लिम्बूहरूको मौलिकतालाई कमजोर पार्न सक्छ ।
४.५ भाषिक विविधताको सम्मानः
प्रत्येक किराती समुदायको आफ्नै लिपि वा लेखन परम्परा छ। यदि सिरिजङ्गा लिपिलाई सबै किराती भाषाहरूमा थोपरिन खोजियो भने, यसले भाषिक विविधतालाई असर पर्दछ ।
अतः
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको लागि नै उपयुक्त रहेको छ। यसलाई अन्य किराती भाषाहरूमा जबरजस्ती लागू गर्नु तकनीकी रूपमा गलत र सांस्कृतिक रूपमा संवेदनशील हुन सक्छ । यसको सट्टामा, प्रत्येक किराती भाषाको लागि उनीहरूको ध्वनि व्यवस्था अनुकूल लिपि विकास गर्नु अधिक उचित हुनेछ। साथै, कुनै पनि लिपिको प्रयोग गर्दा सम्बन्धित समुदायको सहमति लिनु आवश्यक छ ।
५. सिरिजङ्गा लिपि : प्रयोग, पहिचान र सीमाहरूको बहस
५.१ चेम्जोङले किरात भन्नुको सन्दर्भ :
इतिहासकार इमानसिं चेम्जोङले आफ्ना कृतिहरूमा “किरात” भन्ने शब्द व्यापक रूपमा प्रयोग गरेका छन्। तर यस शब्द प्रयोगको आशय भाषिक वा लिपिसम्बन्धी होइन, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पहिचानमा आधारित हो । लिम्बूहरू किरात समुहभित्र पर्ने हुनाले, उहाँले किरात शब्द लिम्बू जातिको ऐतिहासिक पहिचान जनाउन प्रयोग गर्नुभएको हो । उदाहरणका लागि, उहाँको पुस्तक Kirat History and Culture को शीर्षक किरातलाई समेटे पनि, त्यसको विषयवस्तु खासगरी लिम्बू जाति, भाषा, लिपि र संस्कृतिमा केन्द्रित छ । सिरिजङ्गा लिपि पनि लिम्बू भाषाकै लिपि भएको कुरा यसै पुस्तकमा प्रस्ट रूपमा उल्लेख छ ।
५.२ देवनागरी साझा लिपिको उदाहरण किन मिल्दैन?
देवनागरी लिपि धेरै भाषाहरूले प्रयोग गरेको देखिन्छ—जस्तै नेपाली, हिन्दी, संस्कृत, मराठी आदि। तर ती भाषाहरूको ध्वनि संरचना एकअर्कासँग मिल्दाजुल्दा भएकाले यस्तो साझा प्रयोग सम्भव भएको हो । किरातभित्रका भाषाहरू—जस्तै राई, सुनुवार, याख्खा, लिम्बू— भने आपसमा धेरै भिन्न छन्। यस्तो विविधतामा एउटै लिपिले सबै भाषा कभर गर्न सक्दैन। देवनागरी लिपिले जसरी साझा काम गर्छ भन्ने तर्क यहाँ लागू हुँदैन ।
५.३ लिपि र भाषा : सम्बन्ध गहिरो र विशिष्ट
कुनै पनि लिपि केवल अक्षरहरूको सेट होइन, त्यो विशेष भाषाको ध्वनिलाई लेखेर देखाउने माध्यम हो । सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको स्वर, व्यञ्जन, स्वराघात (tone), नासिक ध्वनि आदिलाई सहजै लेख्न मिल्ने गरी बनाइएको हो । यस्ता ध्वनि संरचना अन्य किराती भाषामा फरक–फरक हुने भएकाले, एउटै लिपि सबै भाषाका लागि उपयुक्त हुन्छ भन्ने कल्पना भाषिक दृष्टिले गलत ठहरिन्छ ।
५.४ एउटै जुत्ता सबैको खुट्टामा फिट हुँदैन
कसैकसैले लिपिलाई रोमनसित तुलना गरेको पनि देखियो। बुझ्नुपर्ने कुरा भाषा = स्वर, लिपि = लेखाइको तरिका हो । प्रत्येक भाषामा आफ्नै किसिमका ध्वनि (sound) हुन्छन् । केही भाषामा “नासिक“ ध्वनि हुन्छ (नाकबाट आउने), केहीमा स्वराघात (tone) महत्त्वपूर्ण हुन्छ। लिपि भने त्यो ध्वनि लेखेर देखाउने प्रणाली हो ।
जस्तोः
– लिम्बू भाषामा स्वराघात र नासिक ध्वनि महत्वपूर्ण हुन्छ ।
– नेपालीमा यति धेरै स्वराघात हुँदैन ।
– चिनियाँ भाषामा त एउटै शब्दको स्वर हेरफेर गर्दा अर्थ नै फेरिन्छ ।
अब सोच्नुस् — यदि सबै भाषाले एउटै लिपि (जस्तै रोमन) प्रयोग गरे, भने ती सबै खास ध्वनि (जुन बोल्दा सुन्निन्छ) लेखेर देखाउन मिल्छ त? रोमन लिपि साझा छ, तर साझा छ भन्नेले सबै भाषाको ध्वनि सहीसँग लेख्न सक्छ भन्ने होइन। सरल लेख्न सजिलो लागे पनि, भाषा बिगार्ने खतरा हुन्छ। त्यसैले जसको लागि जस्तो भाषा, त्यसैअनुसार उपयुक्त लिपि प्रयोग गर्नु नै सबैभन्दा न्यायपूर्ण र टिकाउ उपाय हो ।
५.५ साझा बनाउँ भन्ने चाहना : साँचो तर अपूरो
सिरिजङ्गा लिपिलाई सबै किराती भाषाहरूमा पनि लागू गर्न सकिन्छ भन्ने चाहना राम्रो हो, तर यो व्यवहारिक छैन। साझा लिपि बनाउनु भित्रको चाहनाले अवश्य आत्मीयता र एकता निर्माणको सन्देश दिन्छ, तर भाषा र लिपिको कार्यगत पक्ष पनि विचार गर्नुपर्छ । जस्तै, मैथिली वा नेवारी भाषाका स्वर, उच्चारण आदिलाई देवनागरीले पूरै व्यक्त गर्न सक्दैन; त्यस्तै सिरिजङ्गाले लिम्बू भाषालाई सजिलो बनाए पनि अन्य भाषामा त्यति नै प्रभावकारी नहुन सक्छ ।
५.६ प्रत्येक भाषाको लिपि निर्माणमा स्वतन्त्रता
हरेक भाषाभाषी समुदायलाई आफ्नो भाषाको संरचनाअनुसार उपयुक्त लिपि अपनाउने वा विकास गर्ने स्वतन्त्रता हुन्छ। यदि अन्य किराती जातिहरू—जस्तै राई, सुनुवार, याख्खा—ले पनि आफ्नो भाषाको ध्वनि अनुसार नयाँ लिपि प्रयोग गर्न चाहन्छन् भने त्यो तिनको अधिकार हो । सिरिजङ्गा लिपिलाई साझा नाममा सबै भाषामा लागू गर्न खोज्दा उल्टै भाषिक विविधताको अपमान हुन सक्छ ।
५.७ सिरिजङ्गा लिपिः लिम्बू भाषाकै सम्पत्ति
इमानसिं चेम्जोङले स्पष्ट रूपमा सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाका लागि बनाइएको भनेर लेखेका छन् (Chemjong, 1967)। किरात शब्दले साँस्कृतिक समुह जनाए पनि लिपिको व्यावहारिक प्रयोग लिम्बू भाषामै सीमित छ। अतः यो लिपिलाई सबै किरात जातिको साझा लिपि भन्नु न त ऐतिहासिक प्रमाणमा आधारित हुन्छ, न त भाषिक दृष्टिले न्यायसंगत। सिरिजङ्गा लिपिलाई लिम्बू समुदायको भाषिक सम्पदा मान्दै अन्य समुदायले सम्मान गर्नुपर्छ, तर यसको प्रयोग जबर्जस्ती थोपर्नु उपयुक्त हुँदैन ।
५.८ सिरिजङ्गा कि श्रीजङ्गा?
लिपिको नाममा ’सिरिजङ्गा’ र ’श्रीजङ्गा’ भन्ने फरक देखिन्छ । तर इमानसिं चेम्जोङ लगायत अधिकांश लिम्बू विद्वानले “Sirijonga” (सिरिजङ्गा) शब्द नै प्रयोग गरेका छन् (Chemjong, 1966)। ’श्री’ शब्द संस्कृत भाषाबाट आएको धार्मिक विशेषण हो, जसले यस लिपिको मौलिकता धमिल्याउँछ। लिम्बू परम्परामा लिपिको प्रवर्तकको नाम ’सिरिजङ्गा’ हो, जसले जातीय पुनर्जागरणका लागि लिपि र शिक्षा अभियान चलाएका थिए । त्यसैले ‘सिरिजङ्गा’ नै प्रामाणिक र मौलिक रूप हो ।
अतः प्रयोगको सम्मान, जबर्जस्ती होइन
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको एक सांस्कृतिक सम्पत्ति हो। अन्य किराती समुदायले यसको अध्ययन वा प्रयोग गर्न सक्छन्, तर यसलाई साझा लिपिका रूपमा सबैमाथि थोप्नु न भाषिक दृष्टिले उपयुक्त हुन्छ, न व्यवहारिक रूपमा। साझा लिपिको भावना स्वागतयोग्य हो, तर त्यो स्थानीय भाषाको आवश्यकता र स्वतन्त्रतामाथि निर्भर हुनुपर्छ ।
६. विशेषज्ञहरूको मतः
६.१ सुझावः
१. लिम्बू समुदायको प्राथमिक अधिकारलाई मान्यता दिने
२. अन्य समुदायले सम्मानपूर्वक प्रयोग गर्न चाहेमाः
– लिम्बू विद्वानहरूसँग परामर्श गर्ने
– भाषिक अनुकूलन गर्ने
– मूल सांस्कृतिक अर्थलाई सम्मान गर्ने
तसर्थः
कानूनी रूपमा प्रतिबन्धित त भएन, तर सांस्कृतिक संवेदनशीलताका कारण यसलाई लिम्बू समुदायको सहमति र सहभागिता बिना प्रयोग गर्नु उचित हुनेछैन। यो विषयमा अन्तर–समुदायीय संवाद र सहकार्य नै उत्तम मार्ग हो ।
६.२ सिफारिसहरू
प्रथमतः, सरकारले सिरिजङ्गा लिपिलाई आधिकारिक रूपमा लिम्बू समुदायको लिपि घोषणा गर्नुपर्छ। दोस्रो, शिक्षा मन्त्रालयले यस लिपिको प्रयोग लिम्बू भाषा कक्षाहरूमा अनिवार्य बनाउनुपर्छ । तेस्रो, डिजिटल माध्यमहरूमा यसको प्रयोगलाई बढावा दिन सफ्टवेयर विकास गर्नुपर्छ। चौथो, युनेस्कोको अमूर्त सांस्कृतिक विरासत सूचीमा यसलाई समावेश गराउनुपर्छ । अन्तिममा, किराती समुदायभित्र यस विषयमा संवाद गर्ने मंच गठन गर्नुपर्छ ।
७. निष्कर्ष
सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाको मौलिक लिपि हो भन्ने कुरामा भाषाशास्त्रीय र ऐतिहासिक दुवै प्रमाण बलियो छन् । यस लिपिको संरचना, प्रयोग, र सांस्कृतिक जरा लिम्बू भाषासँग गहिरो रूपमा गाँसिएको छ । यही कारणले गर्दा यो लिपि अरू भाषाभाषीका लागि स्वाभाविक रूपमा उपयुक्त हुँदैन । विद्वानहरूको मत पनि यसै पक्षमा देखिन्छ कि सिरिजङ्गा लिपि लिम्बू भाषाकै लागि विकसित गरिएको एक विशिष्ट र मौलिक लिपि हो ।
सिरिजङ्गा लिपि केवल लेखन प्रणाली मात्र होइन, लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक अस्मिता हो। यसको संरक्षण र विकास नेपालको बहुसांस्कृतिक पहिचानलाई मजबूत बनाउँछ। यसका लागि स्पष्ट नीति निर्माण, कार्यान्वयन र समुदायको सहभागिता आवश्यक छ। सरकार, नागरिक समाज र समुदायले मिलेर यस ऐतिहासिक लिपिको संरक्षण गर्नुपर्छ ।
सन्दर्भ सूची
नरहरिनाथ, योगी. (२०१५). नेपालका लिपि र भाषाहरू.
Bradley, D. (2012). Tibeto-Burman Languages and Their Classification.
Branscombe, N. R., Schmitt, M. T., & Harvey, R. D. (1999). Perceiving pervasive discrimination among African Americans: Implications for group identification and well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 77(1), 135–149.
Chemjong, I. S. (1966). History and culture of the Kirat people. Kathmandu: Kirat Yakthung Chumlung.
Chemjong, I. S. (1967). History and Culture of the Kirat People. Kalimpong: Tamsang Library.
Ebert, K. H. (2023). Endangered writing systems of the Himalayas. Language Press.
Schackow, D. (2015). A grammar of Yakkha. De Gruyter Mouton.
Subba, T. B. (1999). Politics of culture: A study of three Kirata communities in the eastern Himalayas. Orient Blackswan.
Subba, C. (1999). The culture and religion of Limbuwan. Kirat Yakthung Chumlung.
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The social psychology of intergroup relations (pp. 33–47). Brooks/Cole.
Van Driem, G. (2001). Languages of the Himalayas: An Ethnolinguistic Handbook of the Greater Himalayan Region. Brill.
