तस्विरमा कानेपोखरी २, दलेली स्थित शिक्षा विकास माविका विद्यार्थीहरु ।
असार ४, कानेपोखरी । सामुदायिक विद्यालयमा विद्यार्थीहरुलाई दिवा खाजा दिन थालेपछि दिवा खाजामा विद्यार्थीहरु रमाउँदै आएका छन् । मोरङ कानेपोखरी गाउँपालिका क्षेत्रका केही सामुदायिक विद्यालयहरुले क्यान्टीन संचालनमा ल्याई दिवा खाजाको व्यवस्था गरेका छन् ।
यस क्षेत्रमा संख्याको आधारमा क्यान्टीन संचालन गर्ने विद्यालय केही मात्र हो । अधिकांश विद्यालयले खाजा बापत रकम नै वितरण गर्दै आएका छन् । गाउँपालिकाको तल्लो भागमा रहेका शिक्षा विकास मावि र पञ्चकन्या प्राविमा भने गत साउन देखि क्यान्टीन संचालन गर्दै आएका छन् ।कक्षा १ देखि ६ सम्मका विद्यार्थीहरुलाई दिवा खाजाको व्यवस्था सुरु गरेपछि त्यहाँका विद्यार्थीहरु अहिले टिफिनमा घर जादैनन् । खाजा पाएपछि स्कुल पुरै पढ्ने गरेका छन् । विद्यालयमा क्यान्टीन नहुँदा टिफिनमै घर जाने त्यस पछि विद्यालय नआउने चलन थियो । उनिहरुले विद्यालय आउँदा खाजा खाने पैसा त ल्याउँदैन थे तर केहीले त विहानको खाना नै नखाई विद्यालय आउनाले उनिहरु टिफिनको समयमै घर जाने बाध्यता थियो ।
त्यस विद्यालयमा त्यहाँ मुसहर, चौधरी र माझी लगाएत समुदायका विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । कानेपोखरी –२, दलेलि स्थित शिक्षा विकास माविमा विद्यार्थीहरुले खाजा खाने थाल वा बटुको घरबाटै ल्याउने गरेका छन् । टिफिन हुनु अघि सवै विद्यार्थीले थाल र बटुको बजाउन थाल्छन् । कक्षा १२ सम्म संचालित विद्यालयमा थाल र बटुको बज्न थाले पछि टिफिन हुन लागेको अरु कक्षाका विद्यार्थी र शिक्षकले थाहापाउने गरेका छन् । खाजा खाने ठाउँ सानो कोठा भएकोले त्यहाँका शिक्षकहरुले पालैपालो खाजा खुवाउने व्यवस्था गरेका छन् । खाजाको व्यवस्थापन गरेपछि विद्यार्थीहरु स्कुल पुरै पढ्नु पाएको शिक्षकहरु बताउँछन् ।
प्रधानाध्यापक रुद्र निरौला बालबालबालिकालाई स्वस्थ बनाई सिकाइ उपलब्धि वृद्धि गर्न ल्याइएको दिवा खाजा कार्यक्रम विद्यालयका लागि थोरै समस्या बनेको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘सरकारले प्रतिविद्यार्थी १५ रुपैयाँले दिइरहेको छ । १५ रुपैयाले के आउँछ ? सुरुमा हामीले पैसा नै बाड्थ्यौं तर अभिभावकलाई खाजा बापत पैसा दिदा विद्यार्थीले खाजा खान नपाउने भएकोले गत साउन देखी विद्यालयमै दिवा खाजाको व्यवस्थापन गरेका हौ ।’
त्यस्तै कानेपोखरी –४, स्थित पञ्चकन्या प्राविमा पनि दिवा खाजाको व्यस्थापन गरिएको छ । दिवा खाजा व्यवस्थापन गरिएपछि त्यहाँका विद्यालयमा कक्षा पुरै लाग्ने गरेका छन् । त्यस अघि टिफिन पछि घर जाने र पुन विद्यालय नआउने गरेका थिए । त्यहाँ ऋषिदेव, चौधरी र माझी समुदायका विद्यार्थी धेरै अध्ययनरत छन् । विद्यार्थी खाना खान टिफिनमा घर जाने अनि विद्यालय पुन नआउने भए पछि आधा मात्र पढाई हुन्थ्यो । यस अघि विद्यालय व्यवस्थापन समितिले पुरा पढाई गर्नको लागि विद्यालयको वरिपरी कम्पाउण्ड र जान नदिन गेट लगाए । कम्पाउण्ड र गेट लगाए पछि झनै समस्या भयो । उनिहरु भोक लाग्यो भन्दै रुन्थे र टिफिनमा घर जान दिनु पर्ने बाध्यता भयो । तर अहिले दिवा खाजाको व्यवस्थापन गरिएपछि विद्यालय पुरा लाग्न थालेको विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष रोषन लामिछाने गुरुङ बताउँछन् ।
कानेपोखरी –५ स्थित सिंहदेवि माविमा पनि दिवा खाजाको व्यवस्थापन गरेका छन् । विद्यालयका प्रधानाध्यापक धर्मराज थापाका अनुसार सरकारको नियमअनुसार खाजा खुवाउन समस्या भएको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘१५ रुपैयाँले कसरी खुवाउने ?’ एउटा मेन्युअनुसार प्रतिबालबालिका चामल ६० ग्राम, भटमास (खैरो) ५ ग्राम, गाँजर ३० ग्राम, आलु १० ग्राम, हरियो धनियाँ १० ग्राम, सूर्यमुखीको तेल ३ ग्रामको जम्मा ११ रुपैयाँ ३८ पैसा मूल्य निर्धारण गरिएको छ ।’
कानेपोखरी–७ को जनकल्याण मावि र वडा नं. ४ को जनता प्राविमा पनि दिवा खाजाको व्यवस्थापन गरेको छ । कानेपोखरी गाउँपालिका क्षेत्र अन्तगरगतका विद्यालयहरुले दिवा खाजा खुवाउनु साटो रकम नै अभिभावकलाई दिदै आएका छन् । विद्यालयहरुले रु १५ रुपैयाले खाजाको व्यवस्थापन गर्न समस्या हुने उनिहरु बताउछ् ।
बालबालिकाको विद्यालय भर्ना एवम् निरन्तरता वृद्धि गर्न र अनुपस्थित दर घटाउन दिवा खाजा कार्यक्रम प्रभावकारी देखिएको अध्ययनहरूले पनि देखाएका छन् ।
छैन अनुगमन
स्थानीय तह, शिक्षा निर्देशनालय, सामाजिक विकास मन्त्रालय, शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्र, शिक्षा विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयले अनुगमन गर्नुपर्ने मापदण्ड तथा कार्यक्रम सहजीकरण पुस्तिका २०७६ उल्लेख छ । तर, कुनै पनि निकायले अनुगमन गरेको पाइँदैन । कानेपोखरी गाउँपालिका उपाध्यक्ष भोला प्रसाद अधिकारीले भने अनुगमन गरिरहेको दाबी गर्छन् । उनी भन्छन्, ‘अनुगमन गरिरहेका छौँ ।
क्यान्टिनको छैनन् व्यवस्थापन
सामुदायिक विद्यालय दिवा खाजा मापदण्ड तथा कार्यक्रम सहजीकरण पुस्तिका २०७६ अनुसार विद्यालयमा भान्सा, पानी, खुल्ला स्थान र पर्याप्त नभएका विद्यालयलाई प्रदेश र स्थानीय सरकारले सहयोग गर्नु पर्नेछ । विद्यालयको क्यान्टिन कतिले व्यवस्था नै गरेको छैन भने व्यवस्थापन गरेको पनि व्यवस्थित छैनन् । प्रदेश सरकारले पनि हालसम्म यस क्षेत्रमा बजेट दिइएको छैन । विद्यालयमा जोखिमका दृष्टिकोणले क्यान्टिन कोठा कक्षाकोठाबाट टाढा हुनुपर्ने हो । तर, विद्यालयहरूमा त्यसो गरेको पाइँदैन । क्यान्टिन निर्माण गर्ने बजेट कुनै सरकारले नदिएपछि कक्षा कोठामा सञ्चालन गर्दै आएका छन् ।
सरकारले शैक्षिक सुधार अन्तरगत सामुदायिक विद्यालयमा आर्थिकरूपमा विपन्न, मानव विकास सूचकाङ्कमा पछि परेका समुदायका बालबालिकालाई दिवा खाजासहित निःशुल्क शिक्षा सुनिश्चित गरिने अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा ऐन २०७५ ले व्यवस्था गरेको छ । ‘स्वस्थ शरीरमा स्वस्थ मस्तिष्कको निर्माण हुन्छ’ विद्यालय दिवा खाजा व्यवस्थापन सहयोगी पुस्तिका २०७७ को नारा हो यो ।
बालबालिकाको स्वस्थ मस्तिष्कका लागि स्वस्थ शरीर हुुनुपर्छ । स्वस्थ शरीरका लागि पौष्टिक आहार पूरा पाउनुपर्छ । तर, सरकारले विद्यालयहरूमा लागू गरेको दिवा खाजा कार्यक्रमले आवश्यक क्यालोरी पूरा हुने अवस्था छैन ।
नेपाल सरकारले आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ देखि दिवा खाजा कार्यक्रम मुलुकभर लागू गरेको थियो । सामुदायिक विद्यालयमा कक्षा १ देखि ६ सम्म प्रतिविद्यार्थी १५ रुपैयाँका दरले बजेट विनियोजन हुन्छ । हाल १५ रुपैयाँले एक कप चिया पनि आउँदैन । उक्त रकमले बजार मूल्यअनुसार खाजा खुवाउन सम्भव नभएको दिवा खाजा व्यवस्थापन गरिरहेका विद्यालयहरूको भनाइ छ । जे भएपनि विद्यालयले खाजा नै खुवाउनु पर्ने व्यवस्था रहेको छ भने खाजा खुवाने पैसा बाड्ने व्यवस्था भने छैन ।
प्रोटिन २९.५ ग्राम आवश्यक पर्दछ भने ८.८५ ग्राम दिवा खाजाबाट प्राप्त गर्नुपर्दछ । फ्याट ३० ग्राम आवश्यक पर्दछ भने ९ ग्राम, आयोडिन १ सय २० माइक्रोग्राम आवश्यकता पर्दछ भने ९ माइक्रोग्राम, आइरन १७.८ मिलीग्राम आवश्यक पर्दछ भने ५.४ मिलीग्राम दिवा खाजाबाट प्राप्त गर्नुपर्दछ । जिङ्क ११.२ मिलीग्राम आवश्यकता पर्दछ भने दिवा खाजाबाट ३.३६ मिलीग्राम पूरा गर्नुपर्दछ । भिटामिन ए ५ सय माइक्रोग्राम आवश्यकता पर्दछ भने दिवा खाजाले १ सय ५० माइक्रोग्राम पूरा गर्नुपर्दछ । बालबालिकाको भिटामिन पूरा गर्नका लागि सरकारले मेन्यु तयार गरेको छ ।
दिवा खाजा सहजीकरण पुस्तिकाअनुसार भूगोलका आधारमा नेपाललाई १० क्षेत्रमा विभाजन गरी क्यालोरी परिपूरण गर्न ६ वटा मेन्युहरू रहेका छन् । पूर्वी तराईका जिल्लाहरू अनुसार भुटेको भात र तरकारी, पुरी तरकारी, भुटेको अण्डा र चिउरा, चामलको खीर र तरकारी, पानी रोटी, दही, चिउरा र तरकारी खुवाउनु पर्नेछ । तर, बजेटको सीमितताले विद्यालयहरूले दिने खाजाबाट बालबालिकाले पौष्टिक आहार पनि पाउन सकिरहेका छैनन् । पौष्टिक आहार नपाएपछि बालबालिकालाई पौष्टिक आहार पुग्दैन । त्यसले सिकाइमा प्रभाव पर्ने विज्ञहरूको भनाइ छ ।
